FYBA EDUCATION SEM. I in Marathi-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
efMe#eCee®ee DeLe&, J³eeK³ee Je JewefMe<ìîes
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 efMe#eCee®ee DeLe& Je mJeªHe
1.2.1 efMe#eCee®ee DeLe&
1.2.2 efMe#eCee®eer J³eeK³ee
1.2.3 efMe#eCee®es mJe©He
1.3 efMe#eCee®eer J³eeHleer Je keÀe³ e&
1.3.1 efMe#eCee®eer J³eeHleer
1.3.1.1 Flej efMemleerMeer mebbyebOe
1.3.1.2 efMe#eCee®es ÒekeÀej
1.3.2 efMe#eCee®es keÀe³e&
1.4 efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes
1.5 meejebMe (Dee{eJee)
1.6 mJeeO³ee³e
1.0GefÎ<ìîes
nîee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeJej l egcner keÀ© MekeÀeue.
efMe#eCee®eer J³eeK³ee keÀjeue Je DeLe& ÒeeHle keÀjeue.
efMe#eCee®es mJeªHee®es JeCe&ve keÀjeue Je DeLee&®ee Kegueemee keÀjeue.
efMe#eCee®³ee efJeefJeOe keÀe³ee&®eer ®e®ee& keÀjeue.
efMe#eCee®³ee JewefMe<ìîeeb®eer ³eLeeLe&lee mHe< ì keÀjeue.munotes.in

Page 2

21.1 ÒemleeJevee
ceeveJeer peerJeve ns HejcesMJeje®eer Glke=À<ì efveefce&leer Deens Je l³ee®es oesve Hewuet Deensle.
1) pewefJekeÀ
2) meeceeefpekeÀ mebmke=Àleer
pewefJekeÀ Hewuet ns Mesleele Je ÒeeC³eeb®³ee peerJeveeceO³es Demeleele. meeceeefpekeÀ mebmke=Àleer ne ceeveJeer
peerJevee®ee ogefce&U Demeuesuee Hewuet Deens. ne pewefJekeÀ meeceeefpekeÀ ceOeuee HeÀjkeÀ Deens. HeÀkeÌle ceeveJe
meceepe®e HeÀkeÌle efMe#eCe IesC³eeme me#ece Deens.
meJe&meeOeejCeHeCes efMe#eCe ns DeO³e³evee®es Demes mJe©He Deens keÀer p³eeceO³es %eeve, keÀewMeu³e,
meJe³eer SkeÀe mecetnekeÀ[tve ogmeN³ee mecetnekeÀ[s Je SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{er (Generation)
keÀ[s DeO³eeHeveeÜejs ÒeefMe#eCeeÜejs, mebMeesOeveeÜejs ©Heeblejerle nesles. efMe#eCe ns JeejbJ eej Flejeb®³ee
ceeie&oMe&veeKeeueer Ie[tve ³esles. keÀesCeleener DevegYeJe efJe®eejmejCeeruee DeekeÀej osCeeje peeCeerJe, keÀuee ns
meJe& Mew#eefCekeÀ ûeenîe Oejleele. efMe#eCe ns meJe&meeOeejCe HetJe& ÒeeLeefcekeÀ, ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ,
ceneefJeÐee ue³eerve, efJeÐeeHeerþ, ÒeefMeCeeLeea, mlejebJej efJeYeeieuesues Deens.
DeMeeÒekeÀejs efMe#eCeeÜejs veJeerve efJe®eej, mebkeÀuHevee MeesOeues peeleele. lemes®e peerJevee®ee veJeerve
ceeie& meeHe[lees. efMe#eCeeÜejs yeg×erceÊes®ee efJekeÀeme nesTve %eeve eceO³es Yej He[les Je ns peieeleerue
®eebieu³ee Je JeeF&ì ceeCemee®³ee F®ísvegmeej l³eebvee GHe³eesieer Deens. meYeesJeleeue®³ee mebyebOeeletve mJele:
mJele:®es DeekeÀueve kesÀues Heeefnpes Je efceUJeuesues %eeve ³eMemJeerHeCes Heg{erue efHe{erme ©HeeblejC e kesÀues
Heeefnpes.
1.2 efMe#eCee®ee DeLe& Je mJeªHe
1.2.1 efMe#eCee®ee DeLe& :
“Education” efMe#eCe ne Meyo efJeefJeOe m$eesleebceOetve Deeuesuee Deens. ne ue@ìerve Meyo
Deens. “educo” ®ee DeLe& nîee efþkeÀeCeer EcnCepes yeensj duco cnCepes®e DebOeej eletve ÒekeÀeMeekeÀ[s
Demee Deens. nîee efþkeÀeCeer efMe#ekeÀ DebOeejeletve ÒekeÀeMeekeÀ[s IesTve peelees. efnboer Je mebmke=Àle ceO³es
nîeeme efJeÐee mebyeesOeues peeles. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®ee DeLe& cnCepes efJe%eeve, %eeve , lelJe%eeJe, efJeÜlee Je
keÀesCelesner %eeve pes Kejs Demees keÀer Keesìs l³ee®es DeO³e³eve keÀjCes nes³e. nîee®es cetU cnCepes keÀejCes
MeesOeCes, ceeefnleer efceUJeCes, ceeefnle keÀ©ve IesCes DeesUKeCes, mebHeeove efkebÀJee DeekeÀueve keÀjCes nes³e.
efMe#eCee®ee otmeje ¢<ìerkeÀ esveeducation ne Meyo educare Heemetve Iesleuesuee Deens.
nîee®ee DeLe& ceeieerue IesTve l³ee®es Heesl³eeJesUer HetJe&keÀeueerve mebkeÀuHevee, efJe®eejmejCeer, DeeCetve l³eeme %ee ve ÒeeHleer ³eesi³e ÒekeÀejs keÀjJetve osCes
nes³e. cnCepes Hegvne SkeÀoe nîee®ee DeLe& meebielee vee cegueebvee mejles MesJeìer l³ee®³ee GefÎ<ìevegmeej Je
l³eeb®³ee ¢<ìerkeÀesveevegmeej %eeve efoues peeles.munotes.in

Page 3

3DeeOegefvekeÀ efMe#eCe le%eeb®³ee celes cegues mekeÌleer mJeerkeÀejle veenerle. l³eeb®³eemeeþer efveefj#eCe
keÀ©ve, efJe®eej keÀ©ve efve(talent) iegCe yeensj keÀe{Ces nes³e. efMe#eCe ns ceeveefmekeÀ, Jew®eejerkeÀ, Meej erefjkeÀ Je veweflekeÀ efJekeÀemee®eer
keÀuee Deens. keÀenerlejer efou³ee efMeJee³e keÀenerlejer Ieslee ³esle veener. nîee efve³eceeÒeceeCes cegueeb®ee efJekeÀeme
ne mJe³eb®eefuele nesle veener. l³eemeeþer efJeMesiegCe Je yeg×erceÊes®³ee GÊece efJekeÀeme meeOeC³ee Deieesoj l³eebvee %eeve Je DevegYeJe osC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee
Deens.
cegueeb®³ee DeeleceOeerue MekeÌleeR®ee G®®elece mlejebHe³e¥le efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer l³eeb®³ee
DeeJe[er ®es %eeve Je DeeJe[er®ee DevegYeJe osC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes efMe#eCe Deens. cegueebvee efJeMJeelcekeÀ
mlejebJej Heesn®eC³eemeeþer %eeve Je DevegYeJe mebHeeove Je keÀewMeu³e, meJe³eer, mJeYeeJe nîeebceO³es efJekeÀeme
nîee oesIeeb®eer ner iejpe Deens. m Jele:me GÊece efme× keÀjC³eemeeþer ÒeefMe#eCeeÜejs peerJeveeleerue efJeefJeOe
DevegYeJe IesC³ee®eer efMe#eCe ner SkeÀ JeemleefJekeÀlee Deens.
ieebOeerpeeR®³ee celes, efMe#eCe cnCepes cegues Je ceeCemeeb®ee meJee¥ieerCe ceve, Mejerj Je Deelcee efJekeÀeme
keÀjC³ee®es meeOeve Deens. efm$e³ee Je Heg©meJee¥ieerCe efJekeÀeme cnCepes ceeveJee®eer yeg×er ceve, Ûo³e Je Deelcee Je ÒeeC³eeb®eer yeg×er, ceve Ûo³e
Je Deelcee nîeeceO³es HeÀjkeÀ Deens. Ûo³e, ceve, yeg×er Je D eelcee nîeeb®ee SkeÀef$ele megmebiele efJekeÀeme ne
HetCe& ceeCetme yeveefJeC³eemeeþer iejpes®ee Deens. efMe#eCe ner ognsjer Òeef¬eÀ³ee Deens. efMe#ekeÀ cegues efkebÀJee cegueer
nîeeb®ee DeeOegefvekeÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer DeO³eeHeve keÀjerle Demeleele .c e g u e e -cegueeR®³ee efveefM®ele
JeeieC³eevegmeej efMe#eCe l³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer SkeÀeûelesves Òe³elve keÀjerle Demeleele.
pee@ve [îetF& celeevegmeej peerJeveeleerue DevegYeJeeb®eer melele Hegve&j®evee keÀjC³ee®eer efMe#eCe ner SkeÀ
Òeef¬eÀ³ee Dee ns. Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee meJe& #eceleeb®ee efJekeÀeme keÀ©ve l³eebvee l³eeb®³ee DeeJeM³ekeÀlee HetCe&
keÀjC³eemee þer JeeleeJejCe efveefce&leer®eer iejpe Je efve³eb$eCe cnCepes efMe#eCe nes³e. [îetF& Heg{s cnCelees efkeÀ,
efMe#eCe ner meeceeefpekeÀ Je cee efvemekeÀ Òeef¬eÀ³ ee Deens. ceeveefmekeÀ Hewuet cebo cegueeb®eer kegÀJele Je DeY³eeme
keÀjC³ee®³ee F®íeMekeÌleer®ee meceeJesMe Deens. nîeecegUs JemlegefmLeleer Òemlegle nesTve efMe#eCee®ee
meg©Jeeleer®ee eEyebot efceUlees. meeceeefpekeÀ Hewuet Jew³eeqkeÌle keÀ menYeeieebJej peesj oslees Je meeceeefpekeÀ Hewuet ®eer
peeCeerJe keÀ©ve oslees. meeceeefpekeÀ erkeÀjCee®eer meg©Jeele pevceeHeemetve nesles, Je veblej l³eeme DeekeÀej osTve
l³ee®es HeefjCeece Jew³eeqkeÌlekeÀ J³ekeÌleercelJeeJej Je efJe®eejmejCeerJej ne sleele. cnCetve DeeHeCe efveefM®eleHeCes
cnCet MekeÀlees efJeÐeeL³ee¥®³ee J³ekeÌleerceÊJeeme DeekeÀej Deens. meceepee®³ee ceeieCeer Je iejpeebvegmeej
l³eeceO³es megOeejCee keÀjCes ner efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe Deens.
Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee efMe#eCe ner yeeu³ee DeJemLesHeemetve cneleejHeCeeHe³e¥le peerJeve cnCepes efMe#eCe
Je efMe#eCe cnCepes peerJeve DeMeer melele ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. Lees[ke̳eele efMe#eCeeceO³es efJe®eejHetJe&keÀ
efve³eespeve keÀ©ve l³eeleerue ceespekeÀe ÒeYeeJe ne meYeesJele eue®³ee JeeleeJejCeeletve mecee³eespeve keÀ©ve
ceeveJeer mJeYeeJeeceO³es HeefjCeecekeÀejkeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCelee ³eslees. efMe#eCe ns Jew³eeqkeÌlekeÀ efjl³ee mJele:
DeelceefveYe&j Je efvemJeeLeea yeveJet MekeÀles. efMe#eCe ns HeÀkeÌle DevegosMeveeHes#ee GÊece Je G®®e Òeleer®es Deens.
DevegosMeveeceO³es mebÒesDel³eeJeM³ekeÀ meeOeve Deens.munotes.in

Page 4

41.2.2 efMe#eCee®eer J³eeK³ee :
Dee@keÌmeHeÀ[& MeyokeÀesMeevegmeej efMe#eCee®e er J³eeK³ee :
efMe#eCe IesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee efkebÀJee ke=Àleer ns Òeieleer®es Heefnues HeeTue (ìHHee) Deens.
Lees[smes efMe#eCe IesTve efMeef#ele nesTve %eeve Je efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes efMe#eCe nes³e.
cegK³elJes efMe#eCee®ee DeY³eemee®es #e s$e, DeO³eeHeve He×leer Je MeeUsleerue DeO³e³eveeMeer peJeUtve
mebyebOe ³eslees.
Yeejleer³e efJe®eejJeble / lelJe%e Je Òee®eerve efueKeeCeevegmeej efMe#eCee®eer J³eeK³ee :
efMe#eCe ns ceeveJeeme DeelceefveYe&j Je efvemJeeLeea yeveefJeles -$eÝiJeso
efMe#eCe ns MesJeìer G oejleskeÀ[s IesTve peeles -GHev³eeme
efMe#eCe cnCepes mJe -meceeOeeve nes³e -kebÀo
Meke̳e eflelekeÀe mebHetCe& efJekeÀeme keÀjC³ee®eer ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee cnCepes efMe#eCe nes³e. ns efMe#eCe
Dee³eg<³eYejemeeþer (efìketÀve jenles) GH e³eesieer He[les -peekeÀerj ngmesve
ceeCemeeceO³es Deieesoj®e Demeuesu³ee owJeer MekeÌleer®es ÒekeÀìerkeÀjCe cnCepes efMe#eCe nes³e -efJeJeskeÀevebo
1.2.3 efMe#eCee®es mJe©He :
pee@ve [îetF& ®³ee celeevegmeej efMe#eCe cnCepes melele®³ee DevegYeJee®eer Hegve&j®evee keÀ©ve peerJeve
peieC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e. nîee efJe®eejOeejsvegmeej efMe#eCee®es mJeªHe Heg{erueÒeceeCes nes³e.
efMe#eCe ner peerJeveYej ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀejCe Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee peerJevee®ee Òel³eskeÀ mlej /
ìHHee efM e#eCee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®ee Deens.
efMe#eCe n er He×leMeerj Òeef¬eÀ³ee Deens. cnCepes®e meJe& ke=Àleer nîee He×leMeerj mebmLee Je efve³eceebÜejs
Dee®ejCeele DeeCeu³ee peeleele.
efMe#eCe ns Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meceepe efJekeÀemeemeeþer Deens; meceepee®³e e Òel³eskeÀ HewuetceO³es megOeejCee
Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Òe³elveHetJe&keÀ meeceeefpekeÀ efJekeÀeme keÀjCes.
efMe#eCe ns Jele&CetkeÀerleerue DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Deens : ceeveJeer peerJevee®es efMe#eCe Òeef¬eÀ³esÜeje megOeejCee
Je DeeOegefvekeÀerkeÀjC e keÀjlee ³esles. ns Òel³eskeÀe®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeles.
efMe#eCe ns ÒeefMe#eCe Deens : meceepee®³ee iejpesvegmeej ceeveJeer mebJesovee, ceve, JeeieCetkeÀ, ke=Àleer,
GHe¬eÀce keÀewMeu³e nîeeb®es mekeÀejelcekeÀ ÒeefMe#eCe cnCepes ef Me#eCe Deens.
efMe#eCe ns peerJeve Deens : efMe#eCeeefMeJee³e peerJeve DeLe&nerve Deens. peerJevee®ee Òel³eskeÀ Hewuet Je
Òemebiee®³ee efJekeÀemeemeeþer efMe#eCee®eer iejpe Deens.
efMe#eCe ns melele DeeHeu³ee DevegYeJeeb®eer Hegve&j®evee Deens : pee@ve [ îetF& vegmeej DeeHeu³ee DevegYeJeeb®es
Hegve&j®evee Je GHee³e ³eespevee meceepee®³ee iejpesvegmeej (F®ísvegmeej) DemeeJe³eeme nJeer.
ceeveJe peeleermeeþer efMe#eCe ner SkeÀ MekeÌleer Deens. nîee MekeÌleerÜejs ceeveJe He=LJeerJejerue ceeveJe meJe&
MekeÌlee rceeve nesT MekeÀlees.
efMe#eCe ner efleHHeì Òeef¬eÀ³ee Deens : nîeeceO³es efMe#ekeÀ, efJeÐeeLeea Je meceepe nîeeb®ee mebyebOe Deens.munotes.in

Page 5

5
Deeke=Àleer 1.1 efMe#ekeÀ, meceepe Je mebyebOe efJeÐeeLeea
HeefjHetCe& meceepe Je ceeveJeebmeeþer efMe#eCee®eer Y etefcekeÀe DeieefCele Deens. meceepe Je je<ì^emeeþer Je
Jew³eeqkeÌlekeÀ meceûe Deevebo, GlkeÀDeeHeueer Heûeleer leHeemee :
1) efJeÐeeLeea, efMe#ekeÀ Je meceepe efMe#eCe He×leer®es leerve DeeOeejmlebYe Deens le. meceLe&ve keÀje.
2) Yeejleer³e meboYee&le efMe#eCe meb%es®eer J³eeK³ee DeewHe®eeefjkeÀHeCes keÀje.
1.3 efMe#eCee®eer J³eeHleer Je keÀe³e&
1.3.1 efMe#eCee®eer J³eeHleer :
J³eeHleer cnCepes HeenC³ee®eer ÞesCeer, ¢<ìerkeÀesve # es$e, GHe¬eÀcee®eer mebOeer, efJeefJeOe keÀeces
keÀjC³eemeeþer mebOeer Je GHe³eespeve nes³e. efMe#eCee®ee DeLe& Je GHe³eespeve efJemle=le Deens.
efMe#eCeeceO³es J³eeHleer®eer meÐeefmLeleer Heg{erue ÒeceeCes :
Flej efMemleerMeer mebbyebOe
efMe#eCee®es #es ³e
efMe#eCee®ee ÒekeÀejmunotes.in

Page 6

61.3.1.1 Flej efMemleerMeer mebbyebOe
1) efMe#eCe Je leÊJe%eeve :
efMe#eCee®es leÊJe%eeve ceO³es efMe#eCee®es O³es³e, efMe#eCee®es mJeªHe, efMe#eCee®es cenÊJe, keÀe³e&
nîeeb®ee Deble&YeeJe Demelees. ne efMe#eCee®ee DeefleMe³e peg vee Je cenÊJee®ee Yeeie Deens.
2) efMe#eCe Je ceevemeMeem$e :
efMe#eCee®es cegu³e O³es³e cnCepes ceguee®ee efJekeÀeme keÀjCes ns Deens. ceevemeMeem$e ns yeeuekeÀe®ee
(ceguee®ee) MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ, YeeJeefvekeÀ mecee³eespeve, Jew³eeqkeÌlekeÀ Y eso, J³ekeÌleercelJe, efJe®eejmejCeer,
mecem³ee efvejekeÀjCe (problem solving) mebyebOeer cegueebvee mecepetve IesTve l³eeb®ee efJekeÀeme
keÀjC³eeme ceole keÀjles.
3) efMe#eCe Je meceepeMeem$e :
cetue meceepeele jenles. cnCetve l³eeme meceepeeefJemeceepe ³eeb®es DeeblejmebyebOe ceeefnleer DemeCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens.
4) efMe#eCe Je Fefleneme :
HeeMJe&Yetceer, cetU efJekeÀeme, Jee{ Je efJekeÀemee®es Hewuet ceeefnleer DemeCes cenÊJee®es Deens. Òee®eerve
keÀeU ceO³eJeleea keÀeU, efye´ìerMe keÀeU Je DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue DeO³eeHeve He×leer peeCetve IesCes cenÊJee®es
Deens.
5) efMe#eCe Je DeLe&Meem$e :
J³eJemee³e Jee{ Je peeieeflekeÀ yeepeej (market) peeCetve IesC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ De Le&Meem$e
Òel³eskeÀemeeþer cenÊJee®es Deens.
6) efMe#eCe Je jep³eMeem$e :
meg©JeeleerHeemetve jepekeÀer³e He×leer®ee efMe#eCee®³ee efme×eble Je Òeel³eef#ekeÀebJej ÒeYeeJe efometve
³eslees. jepekeÀejCee®ee ÒeYeeJe ueeskeÀebvee Meesmebj#eCe keÀjC³eemeeþer, SkeÀ veeiejerkeÀ Je ûeenkeÀ cnCetve nkeÌkeÀ DeyeeefOele jeKeC³eemeeþer keÀejCeerYetle
Deens.
7) efMe#eCe Je ueeskeÀmebK³es®ee DeY³eeme :
efMe#eCee®es J³eJemLeeHeve ns efMe#eCee®³ee ÒeMee meve He×leerMeer mebyebefOele Deens. ns ceeveJeer Je
meeefnl³e ñeeslee®es He³e&Jes#eCe, ³eespevee, OeesjCes nîeeb®es Mew#eefCekeÀ He×leerceO³es GHe³eespeve Je
DebceueyepeeJeCeerMeer mebyebefOele Deens.
8) Mew#eefCekeÀ leb$e%eeve :
Mew#eefCekeÀ leb$e%e eve MeejerefjkeÀ ne[&JesDej Je mee@HeÌìJesDej Je Mew#eefCekeÀ efme×eble nîeeb®ee
DeO³e³evee®ee mees³eermeeþer Deens. lemes®e nîeeb®ee GHe³eesie ³eesi³e leebef$ekeÀ Òeef¬eÀ³eeb®es J³eJemLeeHeve, le³eejer
Je keÀeceefiejer megOeejC³eemeeþer Deens.munotes.in

Page 7

71.3.1.2 e fMe#eCee®es ÒekeÀej
Mew#eefCekeÀ efJe®eejJeble, lelJe%eeveer, ngMeej nîeebveer efMe#eCee®es efJeefJeOe ÒekeÀej Je ÞesCeer ceO³es
efJeYeepeve kesÀuesues Deens. nîeeÒeceeCes efMe#eCee®es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes -
1) DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe (Formal Educa tion):
DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe, ns MeeUe, efJeÐeeue³es Je ceneefJeÐeeue³eeb ceOetve efoues peeles. DeewHe®eeefjkeÀ
efMe#eCe ns efveefM®ele O³es³e Je GefÎ<ìs meceesj þsJetve DeY³eeme¬eÀceevegmeej le³eej kesÀuesues Demeles. nîeeb®eer
SkeÀ efveefM®ele JesUe He$ekeÀ, Hejer#ee He×le Je efMemle Demeles. MeeUe Je ceneefJeÐeeue³es nîeeb®³ee vegmeej
efve³ece Je efMemle ueeJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee HegjJeuesueer Demeles. nîeeb®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes -
ns HetJe& efveOee&jerle Je HetJe& efve³eesefpele Deens.
JesUs®es yebOeve efve³eceevegmeej efve³ebef$ele Deens.
peeies®es yebOeve cnCepes mebmLeelcekeÀ nes³e.
Je³ee®es yebOeve Deens.
iegCeJeÊeeHetCe& efMe#ekeÀebkeÀ[tve efouesues Deens.
keÀ[keÀ efMemleer®es Heeueve Deens.
nîee®es mJeªHe He×leMeerjHeCes Deens .
2) DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe (Informal Education) :
DeveewHe®eeefjkeÀ efkebÀJee ÒeebmeefiekeÀ efMe#eCe ns Òel³eskeÀe®³ee peerJeveeceO³es Ie[tve ³esles. ns SkeÀe
efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s nmleeblejerle nesles. Goe. mee³ekeÀue ®eeueJeCes, Iee s[s meJeejer keÀjCes,
ceemesceejer keÀjCes F. kegÀìgbye ns DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe cegK³e ñeesle Deens. kegÀìtbyeeleerue meom³eebkeÀ[tve
YejHetj iees<ìer efMekeÀeJe³eeme efceUleele.
DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes :
ns nslet Hegjmmej Je HetJe& efve³eesefpele veener.
ns keÀesCel³eener mebmLesle efveefM®ele veener.
nîee efþkeÀeCeer JesUeHe$ekeÀ Je efJeefnle Demee DeY³eeme¬eÀce veener.
JesUs®es Je Je³ee®es yebOeve veener.
DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®es ÒeefleefveOeerlJe ke ÀjC³eeuee Hegnîeeme MeeUe yeenîe efMe#eCe Demesner mebyeesefOeues peeles.
3) ve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe (Non Formal Education) :
ve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeceO³es Mew#eefCekeÀ ke=ÀleeR®es He×leMeerjHeCes Dee³eespeve ns DeewHe®ee efjkeÀ
He×leer j®eves yeensj Deens. ve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe ns ³eesi³e efþkeÀeCeer JesUsJej, DeekeÀueve mlejeJe cegueeb®eer
Je Je³emkeÀjeb®eer Jee{ nesC³eemeeþer Deens.munotes.in

Page 8

8cegK³e JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes :
ve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe cegkeÌle Deen s Je les mHeOee&lcekeÀ veener.
ve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®eer j®evee Je efve³eespeve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeyeensj peeTve kesÀuesues Deens.
SkeÀmeejK³ee ieìe®³ee iejpeebmeeþer nîee®es keÀe³e&¬eÀce Dee³eespeve kesÀuesues Deens.
nîee®es GHe³eespeve pe eCeerJeHetJe&keÀ, nslegHegjmHej Deens.
nîee®es cetu³eceeHeve, Òeef¬eÀ³ee, j®evee Je DeY³eeme¬eÀce ueJeef®ekeÀ Deens.
ve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeceO³es efMe#ekeÀ -efJeÐeeLeea mebbyebOe ns efpeJneUîee®es Deensle.
ve DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeceO³es npesjer / GHeefmLeleer Ssef®íkeÀ Deens.
ve DeewHe®eejerkeÀ efMe#eCeeceO³es yengleskeÀ ueeskeÀ ns keÀece keÀjCeej sDeensle.
Deeke=Àleer 1.2 DeewHe®eejerkeÀ, DeveewHe®eejerkeÀ Je ve DeewHe®eejerkeÀ efMe#eCee®ee Dee{eJee
1.3.2 efMe#eCee®es keÀe³e& :
1) meece epeerkeÀjCee ®eer Òeef¬eÀ³ee HetCe& keÀjCes :
ns efMe#eCee®es cegK³e GefÎ<ì Deens. Go³eeme ³esCeeN³ee GoejceleJeeoer kegÀìtbye, MeeUs®eer YetefcekeÀe
Je Flej Mew#eefCekeÀ mebmLee l³eecegUs efveefM®ele®e meceepeerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Jee{ efometve ³esle Deens.
cegueebceO³es ÒeeceeefCekeÀHeCee®³ee efJekeÀeme Flejebvee mecepetve IesCes, Kejs Je Keesìs nîeeceOeerue leHeÀeJele
mecepetve IesCes nîeemeeþer MeeUe ÒeefMe#eCe osle Deens. meeceepeerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ner cegueebvee
menkeÀe³ee&lcekeÀ yevee fJeCes Je meceepeeleerue efve³eceeb®ee SkeÀ ®eebieuee veeiejerkeÀ cnCetve Deeoj keÀjC³eemeeþer
GÐegkeÌle keÀjles. meceepeerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ner HeeþîeHegmlekesÀ DeO³e³eve DevegYeJe nîee Üejs KejesKej®e
meeceeefpekeÀ keÀewMeu³e efJekeÀemeeme ceole nes le Deens.
2) meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee ªHeeblejerle keÀjCes :
meJe& meeceeefpekeÀ mebmLee ®e{l³ee ¬eÀceeves meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee DeOeesjsefKele keÀ©ve meeceeefpekeÀ
Dee³eespeveeÜejs meebmke=ÀeflekeÀ þsJee Heg{erue efHe{ermeeþer ©Heeblejerle keÀjerle Deens.
meJe& ÒekeÀej®es efMe#eCe Je Mew#eefCekeÀ mebmLee Jee*ce³e, Fefleneme, lelJe %eeve nîee®es DeO³eeHeve
keÀ©ve meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³ee&®es ©HeeblejCe keÀjerle Deensle.munotes.in

Page 9

93) meeceeefpekeÀ J³eeqkeÌlecelJee®es met$eerkeÀjCe :
meceepeeleerue Jew³eeq keÌlekeÀ J³ekeÌleercelJeeceO³es meJe&meeOeejCeHeCes meceeve meebmke=ÀeflekeÀ ue#eCes
efometve ³esleele. meeceeefpekeÀ J³ekeÌleercelJee®³ee efveefce&leermeeþer mebmke=Àleer®³ee ©HeeblejCe Òeef¬eÀ³esyejesyej®e
efMe#eCee®es meg×e ³eesieoeve Deens. meeceeefpek eÀ J³eeqkeÌlecelJe efveefce&leer JeeleeJejCeeMeer mecee³eespeve Je mJele:
Je FlejebMeer HetCe&HeCes menkeÀe³e& keÀjC³eeme ceole keÀjles.
4) megOeejC³ee®eer Je=Êeer :
efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esceO³es, cegueeb®³eeceO³es DeJeebefíle Je=Êeer, efJeMJeeme Je Deef JeMJeeme, mLeeefvekeÀ,
HetJe&ûen celmej nsJee, Òesce F. Demeles. DeJeebefíle Je=Êeer vekeÀejelcekeÀ Hewuet, DebOeefJeMJeeme keÀe{Ces,
DeveweflekeÀ HetJe&ûen, DeJeemleJe Heefjmej, efYeleer F. cegueeb®³ee ceveeletve keÀe{Ces ns efMe#eCee®es keÀle&J³e Deens.
cegueeb®eer Je=Êeer Je ves$eoerHekeÀ (³eMe) HeefjCeece DeeCeC³eemeeþer MeeUe Je Iejeletve SkeÀef$ele Òe³elveeb®eer iejpe
Deens.
5) peerJeveeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ efve³eespeve veeskeÀjer meeþer efMe#eCe ns meeOeve :
meJee&le peemle ÒeceeCeele veeskeÀj ermeeþer Je J³eJemee³eemeeþer efMe#eCee®ee JeeHej nesle Deens.
efMe#eCee®³ee Òeel³eef#ekeÀ O³es³eeMeer ns keÀe³e& mebyebefOele Deens. meceepee®³ee efJeefJeOe iejpeeb®es ue#e efMe#eCe
JesOetve Iesle Deens. efMe#eCe HeÀkeÌle efJeÐeeL³ee¥vee YeefJe<³eeleerue J³eJemee³ee®eer DeeieeT met®evee osC³eeemeeþer
vemetve les peerJevee®ee ÒeYeeJeer ceeie& ÒeeHle keÀ©ve me#ece yeveefJeC³ee®es meeOeve Deens. nîee keÀe³ee&®eer
GHe³egkeÌlelee cnCepes DeeHeCe cenÊJee®es Demes J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe osle Deenesle.
6) Òeoeve opee& (Confering Status) :
keÀesCeles efMe#eCe Je keÀesCel³ee ÒekeÀej ®esJe ÒekeÀejs efMe#eCe Jew³eeqkeÌlekeÀ efjl³ee Iesleuesues Deens.
nîeeJe©ve nîee J³ekeÌleer®ee meceepeeleerue opee& þjefJeuee peele Deens. efkeÀleer efMe#eCe Iesleues nîee Hes#e e
meÐe efmLeleerle efkeÀleer %eeve ÒeeHle kesÀues ns cenÊJee®es Deens. Goe. HeoJeerkeÀeOeejkeÀ veme&, HeoJeerOej veme&
Je HeejbHeejerkeÀ efJe7) KeN³eeJe ³eesi³e nslet ®³ee mHeOexme efMe#eCe Òeeslmeenve ossle s:
ueeskeÀMeener meceepee®³ee Jee{ermeeþer meg¢{ mHeOee& Del³eeJeM³ekeÀ Deens. meg¢{ mHeOee& nîee
iegCeJeÊee HetCe& mesJee Je GlHeeovee®³ee mJeªHeele Demeleele. DeefOekeÀ peerJeve ceeve Gb®eeJeC³eemeeþer Meeues³e
mlejebJej meg¢{ mHeOex®eer iejpe Je peeC eerJe efJeÐeeLeea oMesle keÀ©ve efoueer Heeefnpes. ogozJeeves meÐee®eer
efMe#eCe He×leer DemJemLe (Unhealthy) mHeOee& Jee{Jele Deens.
8) DeeefLe&keÀ iejpesmeeþer efMe#eCe keÀewMeu³e ÒeefMe#eCe osles :
efMe#eCe Je DeLe&Meem$e nîeeb®ee efÜHe#eer³e mebyeb Oe Deens. Goe. ®eebieu³ee ne@mHeerìueceOeerue
iegCeJeÊee ner l³ee ne@mHeerìueceOetve Heeme nesCeeN³ee iegCeJeÊeeHetCe& veme& Jej DeJeuebyetve Demeles. keÀeUpeer
IesCeeN³ee veme&Je©ve DeefOekeÀ DeefOekeÀ HesMebì l³ee ne@mHeerìue ceO³es ³esle Demeleele. cnCe pes®e l³ee
ne@mHeerìue®eer iegCeJeÊee HetCe& mesJee ner nîee ne@mHeerìueuee DeefOekeÀ Hewmes efceUJetve osles. DeLee&le®e
ne@mHeerìue Demeuesu³ee efJeYeeiee®eer DeeefLe&keÀ Òeieleer nesles.munotes.in

Page 10

109) ueeskeÀMeener®ee menYeeie Jee{JeCes :
meJe&meeOeejCe veeie jerkeÀ ne nkeÌkeÀ Je keÀle&J³es efJeÒeef¬eÀ³esceO³es menYeeieer neslees. mee#ejlee ne ueeskeÀMeener menYeeiee®ee Del³eeJeM³ekeÀ Yeeie Deens DeeefCe
mee#ejlee ne efMe#eCee®ee DeefYeceeve Deens. efMe#eCe ns uee skeÀMeener®ee menYeeie Jee{efJeles.
10) efMe#eCe cetu³es osles :
meeceeefpekeÀ efpeJeveeceO³es ®eebieues peerJeve peieC³eemeeþer efMe#eCe efJeÐeeL³ee¥vee cetu³eeb®eer YetefcekeÀe
DeesUKeC³eeme mecepetve IesC³eeme ceole keÀjles. efJeefJeOe GHe¬eÀceebceO etve efMe#eCe Heg{erue cetu³es osles.
ÒeeceeefCekeÀHeCee
menkeÀejer Je=Êeer
mebIe ÒeJe=Êeer
Dee%eeHeeueve
Kejs yeesueCes
11) efMe#eCe SkeÀeeflcekeÀ yeuee®eer YetefcekeÀe keÀjles :
meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀebvee cetu³ee®es mebÒesyeuee®eer YetefcekeÀe keÀjles. Mew#eefCekeÀ mebmLeebceOetve efJeÐeeLeea ceesþîee ÒeceeCeeJej meeceeefpekeÀ keÀewMeu³es
efMekeÀle Demeleele. SkeÀeeflcekeÀ yeuee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer YeejleeceO³es efMe#eCee Üejs efJe efJeOelesceO³es
SkeÀlee efMekeÀJeueer peeles.
12) SKeeÐee efJeefMe<ì J³eJemee³eemeeþer efMe#eCeeÜejs cetu³es Je GodyeesOeve HegjefJeues Deens :
ns efMe#eCee®³ee J³eJemee³eemeeþer J³eJeneefjkeÀ ¢<ìîee mebyebefOele Deens. Goe. veefme¥ie mebmLee. veefme¥ie
mebmLee nîee meceepeeleerue iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer efJeÐeeLeea Ie[Jele Demeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efMe#eCee®³ee leerve ÒekeÀejeceOeerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
2) efMe#eCee®es Flej efMemleerMeer mebyebOe mHe<ì k eÀje.munotes.in

Page 11

113) efMe#eCe keÀMeeÒekeÀejs mHeOexmeeþer Òeeslmeenve osles?
1.4 efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes
efMe#eCe ner DevegYeJeeb®eer mele Hegve&j®evee keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.
efMe#eCee®eer efJemle=le JewefMe<ìîes Deensle l³eeHew keÀer cenÊJee®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes -
1) efMe#eCe ner SkeÀ meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens :
efMe#eCe ns meeceeefpekeÀ JeeleeJejCe Ie[efJeles. efMe#eCeeefMeJee³e keÀesCeleener DevegYeJe mebHeeove keÀ©
MekeÀle veener. efMe#eCeeceO³es DevegYeJe ne HeÀej cenÊJee®ee Deens. meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeeletve DevegYeJe
efvecee&Ce neslees. cnCetve efMe#eCe ner meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens.
2) peerJeve Je efMe#eCe DeeblejmebyebOe :
DeeHeu³ee efMe#eCe Je peerJeveeceO³es efJeefJeOe HeefjefmLeleer ce O³es efJeefJeOe Òemebie ³esle Demeleele. ns
oesvnerner DeeHeu³ee peerJeveeJej ÒeYeeJe ìekeÀle Demeleele cnCetve®e efMe#eCe cnCepes peerJeve Je peerJeve
cnCepes efMe#eCe Demes DeeHeCe cnCelees.
3) efMe#eCe efJekeÀeme Deens :
cegueeb®³ee meJee¥ieerCe efJ ekeÀemeeceO³es efMe#eCe ns Òel³e#e efkebÀJee DeÒel³e meeOeve Deens. efMe#eCee®es
cegK³e GefÎ<ì cnCepes cegueeb®ee mebHetCe& mlejeJej efJekeÀeme keÀjCes Deens. cnCetve efMe#eCe cnCepes efJekeÀeme Je
efJekeÀeme cnCepes peerJeve nes³e.
4) efMe#eCe ns me=pev eelcekeÀles®es cetU keÀejCe Deens :
efMe#eCe Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee veJeerve DevegYeJe osles Je veJeerve me=peveelcekeÀlesme ceole keÀjles.
5) efMe#eCe ns DevegYeJeeb®eer Hegve&j®evee Deens :
ceveg<³e efJeefJeOe HeefjefmLeleer ceO³es efJeefJeOe Deveg YeJe mebHeeove keÀjle Demelees. keÀener JesUe l³ee®es
©HeeblejCe veJeerve DevegYeJeebceO³es nesles Je veJeerve DevegYeJe ceeveJee®³ee peerJeveeleerue efjkeÀecesHeCe Ye©ve
keÀe{lees. ceeveJeer peerJeveeceO³es DevegYeJeeb®eer Hegve&j®evee Je ©HeeblejCe cnCep es®e efMe#eCe nes³e.
6) meeceeefpekeÀ mebJeeoeceO³es efMe#eCe cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles :
Òel³eskeÀ meceepeeceO³es l³ee meceepee®eer mJele:®eer JewefMe<ìîes, veweflekeÀlee, YeeefJeMJeeme F. Demeleele. efMe#eCe l³ee meceepeem e mebJeeo keÀjC³eeme ceole keÀjles.munotes.in

Page 12

127) efMe#eCe ner SkeÀ keÀuee Deens :
efMe#eCe ner keÀuee Deens. efMe#eCe ns cegueeb®³ee Debleie&le iegCeJeÊesceO³es megboj jerleerves keÀuesÒeceeCes
efJekeÀeme keÀjles. DeO³eeHeve ner meg×e keÀuee Deens. efMe#ekeÀ efJe ÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer cegueeb®es
®eebieues Deejesi³eoe³eer J³ekeÌleercelJe pe[Ce -Ie[Ceer ceO³es ceole keÀjleele.
8) efMe#eCe ner meeceeefpekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens :
Òel³eskeÀ meceepeeme l³eeb®eer mJele:®eer veweflekeÀ cet u³es Deensle. efMe#eCee®³ee ceoleerves veweflekeÀ
cetu³eeb®ee efJekeÀeme keÀª MekeÀlees. cnCetve efMe#eCeeme meeceeefpekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee Demes cnìues peeles.
9) efMe#eCe ns ceeveJeer mJeYeeJeeceO³es Fef®íle yeoue DeeCet MekeÀles :
Fef®íle cee iee&ves efMe#eCe ceeveJeer mJeYeeJeeceO³es yeoue DeeCet MekeÀles. ®eebieues Je veweflekeÀ JeeieCes
ceeCemeeme ®eebieueer J³ekeÌleer Je l³ee®³ee efJekeÀemeeceO³es ceole keÀjles.
10) veJeerve HeefjefmLeleerceO³es mecee³eespeve keÀjC³ee®eer MekeÌleer efMe#e CeeceO³es Deens :
efMe#eCe ns owvebefove peerJeveeceO³es ³esCeeN³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®eer MekeÌleer osles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efMe#eCee®eer JewefMe<ìîes efuene.
2) efMe#eCe ner SkeÀ keÀuee Deens. meceLe&ve k eÀje.
1.5 meejebMe (Dee{eJee)
Jejerue efJeJes®eveeJe©ve Òee®eerve keÀeUeHeemetve les DeeOegefvekeÀ ³egieeHe³e¥le pee@ve [îetF&, mJeeceer
efJeJeskeÀevebo, cenelcee ieebOeer F. efJeefJeOe efMe#eCe le%eebveer efJeefJeOe ceeiee&ves DeeHeues efJe® eej mHe<ì kesÀues
Deensle. efMe#eCe #es$e HeÀej efJemle=le Deens. efJeefMe<ì DeMeer efMe#eCee®eer J³eeK³ee keÀjCes HeÀej keÀþerCe Deens.
ns efMe#eCe le%eebveer ceev³e kesÀuesues Deens. DeeHeCe Heeefnues efMe#eCe leb%eeveer efMe#eCee®³ee SkeÀe HewuetJejmunotes.in

Page 13

13J³eeK³ee kesÀueer Deens Je Flejebveer efMe#eCee®³ee ogmeN³ee HewuetJej peesj efouesuee Deens. nîee®es keÀejCe cnCepes
efJeefJeOe efMe#eCele%eebveer DeeHeDeeHeueer efJeefJeOe celes ceeb[ueer Deens. yengleskeÀ lelJe%eeveer ueeskeÀebveer peerJevee®ee
GefÎ<ìe efJ eefMe#eCee®es efJeefJeOe DeLe& Je J³eeK³ee l³eeJe©ve Demes Dee{Utve Deeues keÀer efMe#eCe ns J³eeHekeÀ
DemeeJes. cnCetve efMe#eCee®eer J³eeK³ee ner mensletkeÀ, peeCeerJeHetJe&keÀ, ceeveefmekeÀ, meeceeefpeke À, Jew%eeefvekeÀ Je
leeÊJeerkeÀ Òeef¬eÀ³ee DemeeJeer. efMe#eCeecegUs Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀeme Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Jew³eeqkeÌlekeÀ mlejebJej
HetCe&HeCes nesC³eeme ceole nesles. efMe#eCeecegUs peemleerle peemle megKe Je GlkeÀpeemleerle peemle efJekeÀeme neslees.
Lees[ke̳eele l³ee®³ee / efle®³ee iejpee Je meceepee®³ee ceeieCeer (demand) vegmeej efMe#eCe ns
efJekeÀemee®es meeOeve Deens.
1.6 mJeeO³ee³e
1) leerve ÒekeÀej®³ee efMe#eCeeceOeerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
2) efMe#e Cee®eer efJeefJeOe #es$e GoenjCeemen JeCe&ve keÀje.
3) efMe#eCee®³ee J³eeHleer®eer mebyebefOele GoenjCeemen ®e®ee& keÀje.
4) efMe#eCee®ee DeLe& keÀe³e Deens? Yeejleer³e lelJeJesl³ee vegmeej efMe#eCee®eer J³eeK³ee keÀje.
5) ’ceeCemeeceO³es Deieesoj®e Dem euesu³ee owJeer MekeÌleer®es ÒekeÀìerkeÀjCe cnCepes efMe#eCe nes³e.“ Demes
keÀesCeer cnìues -
De) mJeeceer efJekeskeÀevebo ye) pee@ve [îetF&
keÀ) cenelcee ieebOeer [) PeekeÀerj ngmesve
6) efMe#eCee®³ee efleHHeì Òeef¬eÀ³es®ee Heg{erueHewkeÀer keÀesCelee Y eeie veener.
De) efMe#eCe ye) efJeÐeeLeea keÀ) efMe#ekeÀ [) meceepe
7) KeeueerueHewkeÀer keÀesCeleer Òeef¬eÀ³ee efMe#eCe Òeoeve keÀjerle veener.
De) DeewHe®eejerkeÀ ye) DeveewHe®eeefjkeÀ keÀ) ve DeewHe®eeefjkeÀ [) ÒeebmeefiekeÀ
8) KeeueerueHewkeÀer keÀ esCeles efJeOeeve efMe#eCeemeeþer mel³e veener.
De) efMe#eCe ner SkeÀ keÀuee Deens ye) efMe#eCe ner meeceeefpekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee veener
keÀ) efMe#eCe efJekeÀeme Deens [) efMe#eCe me=peveelcekeÀles®es keÀejCe Deens
munotes.in

Page 14

14IeìkeÀ -2
efMe#eCee®es DeO³eeHeveMeem$e
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 DeO³eeHeveMeem$e : DeLe& Je cenÊJe
2.2.1 DeO³eeHeveMeem$ee®ee DeLe&
2.2.2 DeO³eeHeveMeem$ee®es cenÊJe
2.3 ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$e : DeLe& Je iejpe
2.3.1 ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$ee®ee DeLe&
2.3.2 ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$ee®eer iejpe
2.4 HeeM®eel³e Je Yeejleer³e efJe®eejJeblee®es efMe#eCeeefJe2.4.1 HeeefM®eceel³e efJe®eejJeblee®es efMe#eCeefJe2.4.2 Yeejleer³e efJe®eejJeblee®es efMe#eCe efJe2.5 meejebMe
2.6 mJeeO³ee³e
2.0GefÎ<ìîes
nîee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³ee melegcner keÀ© MekeÀeue.
DeO³eeHeveMeem$e ner meb%ee mecepetve I³eeue.
DeO³eeHeveMeem$ee®ee DeLe& Je cenÊJe meeO³e keÀjeue.
ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$ee®eer iejpe Je cenÊJe ³eeb®ee Kegueemee keÀjeue.
efJeefJeOe HeeM®eel³e efJe®eejJeblee®es efMe#eCe efJeefJeefJeOe Yeejleer³e efJe®eejJeblee®es efMe#eCe efJe

Page 15

152.1 ÒemleeJevee
ceeieerue IeìkeÀeceO³es DeeHeCe pee@ve [îetF& nîeeb®eer efMe#eCee®eer J³eeK³ee Heeefnuesueer Deens. lemes®e
mJeeceer efJeJeskeÀevebo, [e@. ceejer³ee Je Flej efJeefJeOe efMe#eCele%eeb®eer efMe#eCe efJeHeeefnuesueer Deens. keÀener efMe#eCe le%eebveer efMe#eCee®³ee SKeeÐee Hewuet ®eer J³eeK³ee kesÀuesueer Deens DeeefCe
Flejebveer efMe#eCee®³ee Flej yeepetb®ee efJe®eej kesÀuee Deens. efMe#eCee®³ee mebkeÀuHevesefJele%e, efJe ®eejJeble, lelJeJesl³eeb®eer celes efYeVe Deens.
nîee IeìkeÀebceO³es DeeHeCe efMe#eCee®ee DeLe& Je DeO³eeHevee®³ee efMe#eCeMeem$ee®eer iejpe Je
cenÊJe mecepetve IesCeej Deens. veblej nîee IeìkeÀebceO³es DeeHeCe ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$ee®eer iej pe
peeCetve IesCeej Deens.
2.2 DeO³eeHeveMeem$e : DeLe& Je cenÊJe
DeO³eeHeveMeem$e :
meJe&meeOeejCeHeCes efJemle=leHeCes DeO³eeHevee®ee ¢<ìerkeÀesve ne efMe#eCee efMe#eCee®eer (LesDejer)
efme×eble, GHeHeleer Je mejeJe Je l³ee®ee DeO³e³eveeJej nesCeeje HeefjCeece Je Jee{ mecepetve Iesleues Heeefnpes.
DeO³eeHeveMeem$eeceO³es Mew#eefCekeÀ efMemleercegUs efMe#eCeeceO³es %eeve Je keÀewMeu³e nîeeb®ee DeY³eeme keÀmee
keÀjeJe³ee®ee Je l³ee®es cenÊJe mecepetve IesC³eeme ceole nesles Je DeO³e³eveeceO³es Deebleje f¬eÀ³ee Ie[tve
³esC³eemeeþer GHe³eesieer He[les. DeO³eeHeveMeem$ee®es Òeefleefyebye efJeefJeOe meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ
meboYee&le pesLetve l³eeb®ee Go³e neslees l³ee efþkeÀeCeer He[les. DeO³eeHeveMeem$e ner ueneve cegueebvee lemes®e
Òeew{ DeO³eeHeveeceO³es Òeew{ebvee DeO³e³eve keÀjC³ee®eer keÀuee Deens.
2.2.1 DeO³eeHeveMeem$ee®ee DeLe& :
efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes Je efMe#eCee®es O³es³e mebHeeove keÀjC³ee®ee ceeie& nîeeb®ee meceeJesMe Demeuesu³ee
DeO³eeHeve He×leeR®ee DeY³eeme cnCepes DeO³eeHeveMeem$e nes³e. ns #es$e ÒeYeeJeerHeCes Mew#eefCekeÀ
ceevemeMeem$ee®ee DeefOeHel³eeKeeueer DeO³e³evee®³ee Jew%eeefvekeÀ GHeHeÊeer (Theories) keÀe³e&
keÀjleele. lemes®e mebYeeJ³e leelJeerkeÀ efMe#eCeeHeemetve Mew#eefCekeÀ cetu³es Je O³es³es ûeenîe þ jefJeleele.
efMe#ekeÀeb®³ee ke=ÀleeR®ee Deeke=ÀleeryebOe, celes Je Flej Mew#eefCekeÀ efveleer DeO³e³evee®³ee GHeHeÊeer
(Theory) ûeenîe Oe©ve DeO³eeHeveMeem$e oÊekeÀ Iesleues peeles. lemes®e ns keÀjle Demeleevee
efJeÐeeL³ee&®es DeekeÀueve Je l³eeb®³ee iejp ee, efJeÐeeL³ee¥®eer HeeMJe&Yetceer Je Jew³eeqkeÌlekeÀ efJeÐeeL³ee¥®eer
DeeJe[ nîeeb®ee ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej DeO³eeHeveMeem$ee ceO³es keÀjleele. nîeeb®eer O³es³es keÀoe®eerle
keÀener efþkeÀeCeer Goej lej keÀener efþkeÀeCeer cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ efM e#eCeeceO³es efJeefMe<ì mebHeeove Je
efJeefMe<ì keÀewMeu³eebmeeþer efMeLeerue Demeleele.
DevegosMeveelcekeÀ efveleer ner efJeÐeeL³ee¥®³ee HeeMJe&Yetceervegmeej Je DevegYeJe, HeefjefmLeleer Je efJeÐeeL³ee¥veer
efveefM®ele kesÀuesu³ee GefÎ<ìevegmeej efve³eb ef$ele nesles.munotes.in

Page 16

162.2.2 DeO³eeHeveMeem$ee®es cenÊJe
Mew#eefCekeÀ DeO³e³eve DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³esceO³es DeO³eeHeveMeem$ee®es cenÊJe Heg{erueÒeceeCes -
efJeÐeeL³ee¥Üejs efJecegK³e mebkeÀuHevesmeboYee&le keÀceerle keÀceer iewjmec epe
efJeMesDeO³eeHeve ns DeefOekeÀ ceveesjbpeveelcekeÀ Je efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesveeletve HeefjHetCe& keÀjC³eemeeþer
peemleerle peemle ÒeceeCeele Òe³eesie MeeUsleerue Jemlet SkeÀef$ele keÀjC³eemeeþe r
J³eeK³eeveeJej DeeOeeefjle efJe©× MeesOeelcekeÀ ¢<ìerkeÀesvee®ee JeeHej Jee{efJeC³eemeeþer
efJe%eeve (Science) Je DeefYe³eebef$ekeÀer (Engineering) nîeeb®³ee mejeJeeÜejs meKeesue
DeekeÀueveemeeþer
ÒeceeefCele (Authentic) cetu³eceeHevee®ee ceesþîee ÒeceeC eele JeeHej
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeO³eeHeveMeem$ee®es cenlJe efJe2) efMe#eCeeceO³es DeO³eeHeveMeem$e cnCepes keÀe³e?
2.3 ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$e : DeLe& Je iejpe
ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³e eHeveMeem$e cnCepes DeO³eeHeveMeem$eer³e ¢<ìerkeÀesve Je efJemle=le meeceeefpekeÀ
®eUJeU nes³e. ef®eefkeÀmlekeÀ DeO³eeHeveMeem$e ns Mew#eefCekeÀ mejeJe Je SsefleneefmekeÀ Deeke=ÀleeryebOe ,
jepekeÀejCe efJejefnle MeeUs®es efþkeÀeCe Je jepekeÀejCeeves ÒeYeeJ eerle vemeuesues DeO³eeHeve nîeeb®eer Hees®e osCeejs
Demes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeY³eeme ¬eÀceeefJeefveJe[ efMe#ekeÀebveer JeeHejuesueer YeeefJeÐeeL³ee¥vee ob[erle keÀjC³eemeeþer Deens.munotes.in

Page 17

172.3.1 ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$ee®ee DeLe&
ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$e ns Mew#eefCekeÀ mejeJe keÀener efJeÐeeL³ee¥vee DeeJe[Ceeje lej keÀener
efJeÐeeL³ee¥vee ve DeeJe[Ceeje nîeemeeþer Heefjef®ele Deens. ns Meem$e Mew#eefCekeÀ mejeJee®ee DeeJeepe keÀeneRvee
efÒe³e DeeefCe keÀeneRvee DeLe&HetCe& efkebÀJee ogmeN³eebvee ogue&ef#ele keÀjC³eemeeþer Heefjef®ele Deens. nîee®ee ogmeje
Heefj#eCe kesÀuesuee Hewuet cnCepes ef JeÐeeL³ee¥vee efve³ebef$ele keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej (Power) Je nîee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer®ee DeefOekeÀej efMe#ekeÀebvee Deens. nîee®ee cegK³e GÎsMe cnCepes efJeÐeeL³ee¥vee
melele ®eebieuee veeieefjkeÀ nesC³eemeeþer meef¬eÀ³e keÀ©ve l³eebvee keÀe³e&jle keÀ©ve me#ece yeveefJeCes ne Deens.
nîeecegUs efJeÐeeLeea meef¬eÀ³elesves l³eeb®es Je l³eeb®³ee peceeleer®es peerJeveceeve megOeejleele.
ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$ee®ee mejeJeeceO³es Heg{erue yeeyeeR®ee meceeJesMe Deens.
meJe&meceeJesM eerle efJeÐeeL³ee¥veer SsketÀve IesCes
%eeve Je ¢<ìerkeÀesvee®eer Jeiee&ceO³es peeCe
efJemle=leHeCes meceepe / peceele Je MeeUe nîeeb®ee mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjCes.
efJeÐeeLeea JeeieCetkeÀerleerue mecem³ee efvejekeÀejCe Je %eeve Jee{sue Demes ÒeMve efJe ÐeeL³ee¥keÀ[tve efJe®eejues
peeC³eemeeþer l³eebvee Òeeslmeenve osCes
efJeÐeeLeea DeekeÀueve
efJeÐeeL³ee¥®³ee JeeieCetkeÀerleerue mecem³eebceOetve efJeÐeeLeea l³eeb®³ee JeeieCetkeÀerleerue mecem³ee
mJele:®e efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer l³eebvee me#ece keÀjC es. efMe#ekeÀ l³eeb®³ee mJee³eleÊes®³ee DeefOekeÀeje®³ee
efmLeleer peeCetve IesTve l³eeb®³ee ke=ÀleerÜejs l³ee J³ekeÌle keÀjJetve IesTve efJeÐeeL³ee¥vee DeeOeej osleele.
2.3.2 ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$ee®eer iejpe :
ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$ e ns Hegjesieeceer DeO³eeHeve lelJe%eeve Deens. ns Meem$e efJeÐeeL³ee¥®eer
yeuemLeeves, j®evee Je Demeceeveles®ee Deeke=ÀleeryebOe Je l³eeb®ee opee& nîeeb®es Heefj#eCe keÀjC³ee®es DeeJneve
mJeerkeÀejles. l³eebvee ÒeMve efJe®eejC³ee®es DeefOekeÀej efou³eece gUs efJeÐeeLeea l³eeb®es mJele:®es DeO³e³eve
efve³ebef$ele keÀ© MekeÀleele. l³eebvee pes (efMekeÀJeues) DeO³eeHeve kesÀuesues Deens. l³eeyeÎue DemeCeeN³ee
l³eeb®³ee celeeb®es ef®eefkeÀlmekeÀHeCes cetu³eceeHeve keÀjlee ³esles.
jepekeÀer³e efJe®eejOeejsve s ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$e ns efMe#ee cnCetve efJeÐeeL³ee¥vee DeesPes
Deens Demee iewjmecepe meg×e keÀ©ve efouee peelees. efMe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥vee jepekeÀer³e IeìkeÀeJej
efueefnC³eeHetJeea cetueYetle efueKeeCe ÒeLecele: mecepeeJetve osC³ee®e er iejpe Deens. efMe#ekeÀebveer DeeHeCe Jeiee¥ceO³es
Deenesle. DeeHeCe jepekeÀer³e DeeKee[îeeceO³es veener nîee®es Yeeve efueKeeCe efMekeÀJeleevee þsJeues Heeefnpes.
GIe[HeCes yeesueCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥Heg{s Òe®eb[ De[LeUs Demeleele. ns De[LeUs l³eebvee De Le&Meem$e
jepekeÀer³e efJe®eejOeeje nîee ®e®ex ceO³es ÒekeÀì nesleele. nîeecegUs efJeÐeeLeea DeO³e³eveemeeþer efueKeeCee®es
mebHeeoerle O³es³eeHeemetve veeGceso nesleele.
ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$e cnCepes efJeÐeeL³ee¥vee kesÀJeU jepekeÀejCeeJej®e keWÀêerYetle keÀjCes
veJns. ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$e cnCepes meÐee®³ee meeceeefpekeÀ mecem³eebJej meceLe&keÀ Je HeÀmeJesieerjJej
®e®ee& keÀjCes veJns. lemes®e efJe©× jepekeÀer³e (Heeìea) He#eebJej ìerkeÀe keÀjCes veJns. ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeve
Meem$e ns efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee meYeesJeleeue®³ee Jew®eeefjkeÀlesmeeþer De%eele ÒeosMeele peeTve MeesOemunotes.in

Page 18

18ueeJeC³ee®ee DeefOekeÀej osles. efJeMesmebmke=Àleer®ee efveCe&³e Ie sC³eemeeþer He[lees. nîeecegUs efJeÐeeLeea Jew³eeqkeÌlekeÀ ceOetve meeceeefpekeÀlesceO³es
©peC³eeme ceole nesles. meceepeeceO³es meJe&meeOeejCeHeCes efJeÐeeL³ee¥vee Heefj#eCe Je Hegve&Heefj#eCe keÀjC³eeme
l³eecegUs ceole nesles. keÀOeer keÀOeer Demeeceev³e oMe&efJeC³eemeeþer meg×e ceole nesles. Hejbleg DeO³eeHeve ns
veweflekeÀlesves Je keÀeUpeerHetJe&keÀ neleeUues peeles. efJeÐeeLeea ns %eevee®eer pe[CeIe[Ceermeeþer DemeeJes les HeÀkeÌle
efve<¬eÀer³eHeCes DeO³eeHevee Hees®e IesCeejs vemeeJesle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHevee®eer efMe#eCeeleerue iejpe nîeeJej ®e®ee& keÀje.
2) efMe#eCeeceO³es ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$e cnCepes keÀe³e?
2.4 HeeM®eel³e Je Yeejleer³e efJe®eejJeblee®es efMe#eCeeefJe< e³eer®es efJe®eej
2.4.1 HeeefM®eceel³e efJe®eejJeblee®es efMe#eCeefJe1) [e@. ceejer³ee cee@vìsmejer :
(ceejer³ee lesuee Deìxefcemeer³ee cee@vìsmejer Dee@iemì 31, 1870, ces 6, 1952) nîee SkeÀ
[e@keÌìj nesl³ee Je efMe#eCeeleerue SkeÀ G lke=À<ì efJe®eejJeble Je efMe#eCeeleerue lelJe%eevee®³ee peeCekeÀej
nesl³ee. lemes®e l³ee Meem$eer³e DeO³eeHeveMeem$ee®³ee uesefKekeÀe nesl³ee. cee@vìsmejer ves p³ee leebef$ekeÀ MeeUsle
cegues efMekeÀle nesleer l³ee MeeUsle DeeHeues veeJe veeWoJetve ueQefi ekeÀles®ee De[LeUe otj kesÀuee. efleuee
Fbefpeefve³eDej nesC³ee®³ee DeHes#esves efleves leb$eMeeUsle ÒeJesMe Iesleuee neslee. Hejbleg efle®es ceve yeoueues Je efleves
mHesvPee ces[erkeÀue MeeUsle peeC³eeme meg©Jeele kesÀueer Je 1896 meeueer efleves JewÐeke À Meem$eele HeoJeer
Iesleueer. efle®eer Mew#eefCekeÀ He×le meJe& peieeceO³es Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ MeeUsceO³es Deepe ner Deens.
cee@vìsmejer efMe#eCe :
[e@. ceejer³ee cee@vìsmejer®³ee veeJeeJe©ve cee@vìsmejer ner SkeÀ Mew#eefCekeÀ He×le Deens. e fleves
efMe#eCeeme Meem$eer³e mlejeJe©ve Heeefnues. J³ekeÌleeruee peerJevee®³ee meJe& ¢<ìerkeÀesveeletve efMe#eCeeÜejs le³eejmunotes.in

Page 19

19keÀjlee ³esles nîeeJej efle®ee ¢{ efJeMJeeme neslee. vewmeefie&keÀHeCes efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³e³eveeceO³es Jee{
keÀjC³eemeeþer DeO³ e³eve meeefnl³e Je leb$es le³eej kesÀueer. meJe& cee@vìsmejer yeeueJeiee&meeþer ner He×le
meejKeer®e Deens. nîee DeO³e³eve meeefnl³e Je leb$eeb®³ee mene³³eeves efJeÐeeL³ee¥vee vewmeefie&keÀHeCes Jee®eve,
uesKeve Je ieefCele ³esC³eeme SkeÀ Deeke=ÀleeryebOe le³eej keÀjC³eele Deeuee. Òel³eskeÀ keÀewMeu³e SkeÀceskeÀebMeer
ogJ³eeves pees[uesues Deens.
cee@vìsmejer leÊJe%eeve :
cee@vìsmejer lelJe%eeve ns ceguee®³ee pevceeHeemetve leeªC³eeHe³e¥le HetCe&le: efJekeÀeme Je
Òeieleermeeþer®³ee DeeOeejeJej Deens. ns efMe#eCee®³ee efJemle=le ¢<ìerkeÀesve peerJevee®³ee ceoleermeeþer Deens.
cee@vìsmejer DeO³eeHeve ns kesÀJeU Meyo SsketÀve efve<¬eÀer³eles®es vemetve meYeesJeleeue®³ee JeeleeJejCeeletve me¬eÀer³e
DevegYeJeeÜejs efoues peeles. l³eecegUs cee@vìsmejer ¢<ìerke Àesve ne cegueebvee Dee³eg<³eYej DeO³eeHeveemeeþer Òesce
efvecee&Ce nesF&ue DeM³ee ÒekeÀejs Jeie& le³eej kesÀuee peelees. le³eej kesÀuesu³ee Jeiee&®³ee iegCeJeÊes ceO³es Heg{erue
yeeyeeR®ee meceeJesMe Demelees.
j®evee
³eesi³e Deveg¬eÀce
efveJe[er®es mJee leb$³e
neue®eeueer®es (movement) mJeeleb$³e
mebjef®ele (structured) peeiesceO³es cegues mJe nmles DevegYeJeeletve DeO³e³eve keÀjleele.
efJeMesMeesOeelcekeÀ nesles. cee@vìsmejer efMe#ekeÀ JeeleeJejCe Je cegues nîeeb®³eeceOeerue ogJee (link) nesTve cegueebvee
ceeie&oMe&ve keÀjerle Demelees.
Jeie& le³eej keÀjCes Je efJeÐeeL³ee¥vee DeO³e³eveemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjCes ner efMe#ekeÀeb®eer cegK³e
YetefcekeÀe Deens. HeefjCeeceer cegues mJele:®³ee ieleerves Je mJele:®³ee #ecelesves Òeieleer keÀjleele. cee@vìsmejer
JeeleeJejCeeÜejs cegues mJele: keÀe³e& keÀ©ve mJe³ebefMemle, SkeÀeûelee Je DeO³eveeceO³es ª®eer efvecee&Ce keÀjleele.
nuueer cee@vìsmejer m ebmLee DeO³e³evee®³ee keÀe³e&¬eÀcee®es GHe³eespeve DeMee ÒekeÀejs keÀjleele keÀer pesCeskeÀ©ve
efJeÐeeLeea l³eeb®es mebYeeJ³e ³eMe HetCe&le: mebHeeove keÀª MekeÀleerue.
mejlesMesJeìer Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥®es Jew³eeqkeÌlekeÀ cetu³eceeHeve keÀªve, l³eeb ®³eeceO³es cetu³eeb®eer
ªpeJeCetkeÀ keÀ©ve DeeHeCe l³eeb®³eeceO³es DeelceefJeMJeeme Je Jew³eeqkeÌlekeÀHeCes DeO³e³eve keÀjC³eeme ÒeJe=Êe
keÀ© MekeÀlees. cee@vìsmejer efMe#eCe meJe& peieYej Deens. ner He×le efJeÐeeL³ee¥vee keÀe³e&jle, keÀe³e&#ece,
peyeeyeoe j Je Deeoj³egkeÌle veeieefjkeÀeb®eer peeCeerJe Je DeO³e³eve ns peerJeveYejemeeþer Deens ns mecepetve
IesC³ee®eer mebOeer osles. Òel³eskeÀ cetue ns ceewu³eJeeve Je DeefÜleer³e Deens. efJeÐeeLeea efJeefJeOe ceeiee¥veer DeO³e³eve
keÀª MekeÀlees nîeemeeþer ner He×le Heefjef®ele Deens ner He×le DeO³e³evee®³ee Hewuetbvee meeceeJetve Iesles.
efMe#ekeÀebveer Jew³eeqkeÌlekeÀjerl³ee ³eespeuesu³ee DeO³e³eve ³eespevesvegmeej Je ceeie&oMe&veevegmeej Je Òeiele
DeY³eeme¬eÀceevegmeej efJeÐeeLeea mJele:®³ee efþkeÀeCeer De O³e³eveeme cegkeÌle Demelees.munotes.in

Page 20

20ueneve Je³eeceO³es cee@vìsmejer efJeÐeeLeea ³eesi³e ¬eÀ³e, menkeÀe³e&, SkeÀeûelee Je mJeleb$e lee nîeeb®ee
efJekeÀeme keÀjlees. Jeiee&®eer j®evee, DeO³e³eve meeefnl³e efJeÐeeL³ee&me Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeOeej Je ceeie&oMe&ve
mJeefve³eb$eCe nîeeb®eer ³eespevee ueneve cegueebHeemetve Òeew{eJemLesleerue cegueebmeeþer ³eesi³e DeMeer Demeles.
efJeÐeeLeea ne peceeleer®³ee Deieoer peJeU®ee Yeeie Deens. efJeefJeOe Je³eesieìe®ee Jeie& ne 3 JeDemelees. ueneve cegues ceesþîee cegueeb®es DevekeÀjCe keÀjleele Je ceeie&oMe&ve Je DeeOeej IesTve
DeelceefJeMJeeme mebHeeove keÀjleele Je DeeJneveeb®ee meecevee keÀjleele. efMe#ekeÀ cegueeb®ee Deeoj
keÀjleele, cegueebvee Òesce keÀjleele Je mebIeefJeÐeeL³ee¥vee meef¬eÀ³e %eeve mebHeeoveemeeþer DeeOeej efouee peelees. efJeÐeeL³ee¥vee mJeeleb$³e DeeefCe
l³eeb®³ee ÒeMveeb®eer GÊejs efceUefJeC³eemeeþer efMe#ekeÀ JeeleeJejCe efveefce&leer keÀjleele.
mJe-og©mleer (self -correction) mJe-cetu³eceeHeve ne cee@vìsmejer Jeiee&®ee cegK³e ¢<ìerkeÀesve
Deens.
efJeÐeeLeea mecebpeme Peeu³eeJej l³eeb®es keÀe³e& les ef®eefkeÀlmekeÀHeCes keÀjleele Je l³eeb®³ee ®egkeÀebceOetve
DeesUKeCes, og©mleer Je DeO³e³eveeceO³es ÒeJeerCe nesleele.
2) pee@ve [îetF &:
pee@ve [îetF& (1892 -1952) ne SkeÀ Òeefme× DecesjerkeÀve lelJeJesÊee, ceevemeMeem$e%e Je
efMe#ekeÀ neslee. ûeeceerCe JeeleeJejCeeceOetve l³eeuee Demes Dee{Utve Deeues efkeÀ HejbHejeiele DevegosMeve He×leer
ner HeefjCeecekeÀejkeÀ veJnleer. meeceeefpekeÀ ojjespe®³ee peerJeveeleerue mebyebOe HeefjCeecekeÀejkeÀ, ieleerMeerue Je
Dece³ee&o DeO³e³evee®³ee efmLeleer efvecee&Ce keÀjCeejs nesles. veblej l³eeme nîeeceOetve efMe#eCee®eer GHeHeÊeer
(efme×eble) Dee{Utve Deeuee.
pee@ve [îetF&®³ee efMe#eCee®eer GHeHe Êeer Je GÎsMe :
efMe#eCee®es cenÊJe efJeJe meeceeefpekeÀ peerJeve Deens.“ efMe#eCe ner meceepee®eer Del³eeJeM³ekeÀlee Deens. cnCepes meeceeefpekeÀ
peerJeveeceO³es e fMe#eCe ner SkeÀ melele ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.
efMe#eCe ns J³ekeÌleer®³ee ceoleermeeþer, DevegYeJeemeeþer GHe³eesieer Deens. J³ekeÌleer mJele:®³ee JesUsvegmeej
mekeÀejelcekeÀ efMe#eCee®³ee yeoueecegUs J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ peerJe veeceO³es
HeefjCeecekeÀejkeÀ yeoue Ie[tve ³esleele.
efMe#eCee®eer J³eeK³ee keÀjleevee pee@ve [îetF& cnCeleele, ’efMe#eCe ns Jew³eeqkeÌlekeÀ #eceleeb®ee efJekeÀeme
keÀjCeejs Je l³ee³eesi³e JeeleeJejCe efve³eb$eCe Je peyeeyeoeN³ee HetCe& keÀjCeejs Deens. “cnCepes®e efMe#eCe
ns ceeveJeer #eceleeb®ee, Meke̳eleeb®ee efJemleej keÀjCeejs Deens. efMe#eCe ns meceepeemeeþer Je Jew³eeqkeÌlekeÀ
Òeieleer®es (ÐeeslekeÀ) meeOeve Deens. pee@ve [îetF&®³ee nîee efMe#eCe He×leerme oesve yeepet Deensle SkeÀ
cnCepes meeceeefp ekeÀ Je ogmejer ner ceevemeMeem$eer³e Deens.
ceevemeMeem$eer³e yeepetner ueneve cegueeb®eer yeg×erceÊee, l³eeb®eer ceeveefmekeÀlee, Deble&YeeJe, DeeJe[ Je
pe[CeIe[Ceer®ee DeY³eeme keÀjles. ner cetueYetle efMe#eCe (le³eej) efvecee&Ce keÀjles. meeceeefpekeÀ yeepet
cnCepes cetue p³ee JeeleeJejCeele pevce IesCes les meeceeefpekeÀ JeeleeJejCe, p³ee meceepeeceO³es jenles Je
Jee{ nesles les JeeleeJejCe nes³e.munotes.in

Page 21

21Heg{s efMe#eCee®³ee efJeMues³esleele.
1) efMe#eCe SkeÀ Jee{ :
efJekeÀeme (Jee{) ns efMe#eCee®es JeemleefJekeÀ keÀe³e& Deens. efJekeÀeme (Jee{) ner HetJe& efveefM®ele O³es³e
efkebÀJee MesJeì ûenerle Oe©ve vemeles, (efJekeÀeme) Jee{ ner MesJeìer Jee{ efkebÀJee efJekeÀeme Demeles J e
efMe#eCee®³ee MesJeìer DeefOekeÀ -DeefOekeÀ efMe#eCeeceO³es Jee{ nesles.
Jew³eeqkeÌlekeÀjerl³ee J³ekeÌleerceÊJe Je efMe#eCe ns oesvner efJekeÀemee®ee oj yeoueleele. Òel³eskeÀ efMe#ekeÀeves
efJeÐeeL³ee¥®³ee #ecelee efJekeÀemee®eer mebOeer l³ee efJeÐeeL³ee ¥vee osCes ns efMe#ekeÀeb®es keÀle&J³e Deens.
l³eemeeþer l³eeb®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀ©ve l³eebvee mJele: efJe®eej keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle
keÀ©ve l³eeb®³ee mecem³esefJeefveefce&leer kesÀueer Heeefnpes.
2) efMe#eCe SkeÀ peerJeve :
efMe#eCe ns peerJevee®³ee le³eejermeeþer veener. peerJeve ner l³ee®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ yeeye Deens. peerJeve ns
GlHeeokeÀ ke=ÀleeR®es Deens. lej efMe#eCe ns l³ee ke=ÀleeRceO³es pe vceeme Deeuesues Deens. Deelee MeeUebvee
meceepeeceO³es DemeCeeN³ee met#ce mecem³eebMeer meecevee keÀjeJee ueeiele Deens. pemes peerJeveeceO³es
yeensjerue mecem³eeb®ee meecevee keÀjeJee ueeielees Deieoer lemes®e MeeUebvee meg×e yeenîe mecem³eebMeer
ue{eJes ueeiele Deens.
MeeUs®³ee meecegoeef³ekeÀ Je meeceeefpekeÀ peerJeveeceOeerue efJeÐeeL³ee¥®ee me¬eÀer³e menYeeieecegUs l³eeb®es
peerJeve menkeÀe³e& keÀjCeejs ,ceole keÀjCeejs DeeefCe meecebpem³e efvecee&Ce keÀjCeejs Deens. MeeUsceO³es
Demeleevee peerJeveele erue vesceke̳ee mecem³eebMeer keÀmee meecevee keÀjeJee nîeemeeþer ceeie&oMe&ve efoues
peeles. ueeskeÀMeenerJeeoer meceepeeceO³es efJeÐeeL³ee¥vee efJeefJeOe DevegYeJe efoues peeleele .pesCes keÀ©ve ns
MeeUsleerue DevegYeJe pesJne les Òeew{ nesleerue l³eeJe sUer les Meeues³e DevegYeJe l³eebvee GHe³eesieer He[leerue.
3) efMe#eCe SkeÀ meeceeefpekeÀ #ecelee :
meeceeefpekeÀ ceeO³eceebÜejs ceeveJe Gpee&, #ecelee Je %eeve Iesle Demelees. ceveg<³e ne SkeÀ meeceeefpekeÀ
ÒeeCeer Deens. ceveg<³e ne meeceeefpekeÀ Òee Ceer Demeu³eeves lees efJemle=le ÒeceeCeele efJe®eej keÀjlees DeeefCe
Deeblejef¬eÀ³ee Ie[Jetve DeeCelees.
l³eeuee l³ee®es mJele:®es ceve, ®eeefj$³e, YeemebJesovee Demeleele.
pesJne lees ®eebieu³ee m eceepeeceO³es jenlees .l³eeJesUer lees meceepeekeÀ[tve pes ®eebieues Iesleues les Hejle
osC³ee®ee Òe³elve keÀjlees Je meceepeeleerue Flejebvee efJekeÀemeemeeþer ceole keÀjlees. DeeHeueer meeceeefpekeÀ
keÀle&J³es Heej Hee[Ces Je Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&le Mew# eefCekeÀ peeie=leermeeþer Deoueeyeoue (Give &
Take) keÀjCes ns l³eeb®es keÀle&J³e Deens.
efMe#eCe ns Demebcepeme cegueeb®es meeceeefpekeÀ ceeveJeer peeleerceO³es ªHeeblejCe keÀjles.munotes.in

Page 22

22meJe& efMe#eCee®es cegK³e GefÎ<ì cnCepes meeceeefpekeÀ Òeieleer Je meec eeefpekeÀ keÀe³e&#ecelee ceO³es Jee{
keÀjCes ns nes³e.
4) efMe#eCe nsSkeÀ DevegYeJee®eer Hegve&j®evee :
pee@ve [îetF&®³ee celeevegmeej DevegYeJe ns mel³e %eeve mebHeeovee®ee cegK³e ñeesle Deens. SkeÀ DevegYeJe ne
Heg{erue veJeerve DevegYeJeeme Deeceb$eC e oslees. nîeecegUs ceeieerue DevegYeJeeceO³es megOeejCee, efkebÀJee lees
DevegYeJe DeHee³e nesT MekeÀlees. DeMee ÒekeÀejs megOeejCeemen pegvee Deeke=Àleer -yebOee®es veJeerve
Deeke=ÀleeryebOeeceO³es ªHeeblejCe nesT MekeÀles. [îetF&®³ee celeevegmeej veJeerv e Je meMekeÌle
meceepeIe[Ceermeeþer DeO³e³eve Je DevegYeJeeb®es GHe¬eÀce efve³ebef$ele kesÀues Heeefnpesle.
ceeveJee®eer ceeveefmekeÀ, MeejerefjkeÀ, meeceeefpekeÀ Je veweflekeÀ Jee{ermeeþer melele DevegYeJeeb®eer iejpe
Deens. melele DevegYeJeebceO³es ye{l eer efceUC³eemeeþer efMe#eCe JeeleeJejCe efveefce&leer keÀjles. efMe#eCe ns
melele DevegYeJee®eer Hegve&j®evee Je Hegve& -Dee³eespeve keÀjC³ee®eer Je veJeerve DevegYeJe pevceeme IeeueC³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee Deens.
5) efMe#eCe e®ee keÀesCeleener efveefM®ele GÎ sMe veener :
J³eJenejer efMe#eCeevegmeej efMe#eCee®ee keÀesCeleener efveefM®ele GÎsMe veener. yeenîe MeejerefjkeÀ Je
meeceeefpekeÀ JeeleeJejCee®³ee yeoueevegmeej pee@ve [îetF& ®³ee celes efMe#eCee®es GefÎ<ì yeoueues®e
Heeefnpes.
meJe& JesUer efMe#eCee®es O³es³e SkeÀmeejKes®e vemeles. 21 J³ee MelekeÀeceO³es GefÎ<ì ns HeejbHeeefjkeÀ
efJe©× veweflekeÀ GefÎ<ì, efMemle GefÎ<ì, %eeve GefÎ<ì Demes efJeêesner Deens.
[îetF& ne YeefJe<³ekeÀeueerve peerJevee®³ee le³eejermeeþer efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee veekeÀejlees .l ³ e e b ® ³ e e
celes, efMe#eCe ns cegueeb®³ee YeefJe<³ekeÀeueerve iejpeebHes#ee Jele&ceevekeÀeUeleerue iejpee HetCe& keÀjCeejs
Demeues Heeefnpes. keÀejCe cegues ner De%eele YeefJe<³e efJepeerJeveeleerue DeeefLe&ke À Je meeceeefpekeÀ yeoueevegmeej efMe#eCee®es Hegve&meceerkeÀjCe Je Hegve& meg©Jeele,
Hegve&efvecee&Ce Peeues Heeefnpes.
2.4.2 Yeejleer³e efJe®eejJeblee®es efMe#eCe efJe1) mJeeceer efJeJeskeÀevebo :
YeejleeceO³es mecek eÀeueerve efJe®eejJebleeceO³es 1863 les 1902 ceO³es efye´ìerMe efMe#eCee®³ee
efJe©× efJeêesn keÀjCeejs (efJe®eejJeble) lelJe%e nesles. efMe#eCe ns ceeCemeebceO³es HejerHetCe&lee ÒekeÀì keÀjCeejs
Deens. DeeHeCeeme efMe#eCe ns ®eeefj$³e efvecee&Ce, ceeveefme keÀ #ecelesceO³es Jee{, yeg×er ceO³es Jee{ Je Òel³eskeÀeme
mJele:®³ee Hee³eeJej GYes keÀjCeejs DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
efMe#eCee®ee GÎsMe :
mJeeceer efJeJeskeÀeveboevegmeej efMe#eCee®ee GÎsMe Heg{erueÒeceeCesmunotes.in

Page 23

23HeefjHetCe&leskeÀ[s Heesn®eC³ee®ee GÎ sMe :
cegueeb®³ee ceO³es Deieesoj®e peer megHle HeefjHetCe&lee Demeles leer efMe#eCeeÜejs mebHeeoerle keÀjCes.
mJeeceerpeervegmeej yeenîe meJe& meeOeves Je DeO³eeeflcekeÀ %eeve ns Òel³eskeÀ ceveg<³eeceO³es npejD e m e l e sH e j b l e gl e s
De%eevee®³ee He[Ðeeves P eekeÀues iesuesues Deens. efMe#eCeeves ceveg<³eeceOeerue PeekeÀuesu³ee %eeveeme meJe& yeepetbveer
Glmeeneves ÒekeÀeefMele keÀ©ve ®ecekeÀueJeues Heeefnpes. cnCepes®e megHle HeefjHetCe&lesme HetCe&le: yeensj keÀe{tve
nîee HeefjHetCe&les®es mebHeeove kesÀues Heeefnpes.
MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efJekeÀeme GÎsMe :
efMe#eCee®ee ogmeje GÎsMe cnCepes MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efJekeÀeme keÀjCes pesCeskeÀ©ve cegues
je<ì^er³e efJekeÀeme JeJee{ keÀ© MekeÀleerue Je ÒeieleHeCes ceveeleerue Yeerleer IeeueJetve GÐee®es efJekeÀefmele ®eebieues
veeiejerkeÀ yeveleerue. cegueeb®³ee Jejerue ceeveefmekeÀ leCeeJee®ee efJekeÀeme keÀ©ve mJeeceerpeer ns cegueebvee
ogmeN³eeJej DeJeuebyetve HejpeerJeer keÀjC³eeHes#ee DeeefLe&keÀ ¢<ìerves me#ecelesves mJele:®³ee Hee³eeJej GY es keÀ©
Fef®íleele.
veweflekeÀ Je DeO³eeeflcekeÀ efJekeÀeme :
mJeeceerpeer vegmeej DeeHeues osMee®eer cenevelee ner kesÀJeU mebmeoer³e GHe¬eÀceevegmeej þjle vemetve
leer osMeeleerue veeiejerkeÀeb®³ee cenevelesvegmeej þjles. Hejbleg veweflekeÀ Je DeO³eee flcekeÀ veeiejerkeÀeb®ee efJekeÀeme
ne l³eebvee lemes efMe#eCe osTve Je GÊespeve osTve keÀjCes Meke̳e Deens.
®eejer$e efJekeÀeme GÎsMe :
keÀesCel³eener efMe#eCeeceO³es ®eeefj$³ee®ee efJekeÀeme ne HeÀej cenÊJee®ee Deens. l³eemeeþer
ye´ïe®e³ee&®ee meje JeeJej peesj osCes (efJeMesDeO³eeeflcekeÀ efJekeÀeme nesTve efJe®eej, G®®eej, Dee®ejCe Meyo Je ke=ÀleerceO³es Meg×lee ³esF&ue.
mJele: mJele:®ee efJekeÀeme keÀ© MekeÀlees nîeeJej efJeMJeem e þsJeC³ee®ee GÎsMe :
Þe×e Je Deelcee ne meJe& mebieHeefjl³eeiee®ee SkeÀ Yeeie Deens. nîee Üejs mJeeceerpeer Jew³eeqkeÌlekeÀHeCes
mJele:®³ee MekeÌleerJej HetCe&le: DeelceefJeMJeeme þsJeleele. nîeeceO³es DeelcemeceHe&Ce, l³eeie, yeenîe
meeOeveeceOetve Deev ebo IesC³ee®ee l³eeie, Flejebmeeþer ®eebieues keÀjC³ee®ee efJe®eej nîeeb®ee meceeJesMe Deens.
efMe#eCeeÜejs Jew³eeqkeÌlekeÀ iegCeJeÊee megOeejlee ³esles. mJeeceerpeer osMeJeemeer³eebvee meebiet Fef®íleele, ’peeies
Jne, Gþe Je peesHe³e¥le GÎsMe meHeÀue nesl e veener leesHe³e¥le Leebyet vekeÀe.“
efJeefJeOelesceO³es SkeÀlee MeesOeCes GÎsMe :
efMe#eCee®ee Keje GÎsMe ne Òel³eskeÀeb®³ee Deble&ceveeletve yeenîe peielee®ee JesOe IesTve
efJeefJeOelesceOetve SkeÀlee mJele: peeCetve Iesleueer Heeefnpes. mJeeceer efJe JeskeÀevebo Heg{s mHe<ì keÀjleele efkeÀ
MeejerefjkeÀ Je DeelceerkeÀ ne Meyo SkeÀ®e Deens. l³eeb®³ee celes ceesnpeeue (cee³ee) ner efJeefMe<ì Deens. efMe#eCe
ns efJeefJeOelesceOetve SkeÀlee nîee mebJesoves®ee efJekeÀeme keÀ© MekeÀles.
Oeeefce&keÀ efJekeÀe me GefÎ<ì :
Oeeefce&keÀ efJekeÀeme ns efMe#eCee®es Del³eeJeM³ekeÀ GefÎ<ì Deens. Òel³eskeÀeves mJele:ceO³es Demeuesu³ee
Oeeefce&keÀles®ee efJekeÀeme keÀ©ve mel³e Je JeemleefJekeÀlee MeesOetve keÀe{ueer Heeefnpes. cnCetve peeCeerJe Je YeeJeveemunotes.in

Page 24

24nîeeb®es Òeef Me#eCe osTve mebHetCe& Dee³eg<³e Meg×lesves peieC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes. Dee%eeOeejkeÀHeCee,
meceepemesJee, DeO³eeHeve ceneve mebleeb®ee melmebie Je GodyeesOeve nsÒel³eskeÀe®ee efJekeÀeme meeOet MekeÀles .
efMe#eCeeves l³ee®³ee efJekeÀemee®eer keÀeme Oejuee rH e e e f n p e s .
2) Þeer jefJebêveeLe ìeieesj :
jefJebêveeLe ìeieesj ns 1861 les 1941 nîee keÀeUeceO³es mebieerlekeÀej, keÀJeer, keÀueekeÀej Je
efJeefJeOe efJeefouee. lemes®e mebieerle Je 19 J³ee Je 20 MelekeÀeceO³es Yeejleer³e keÀuesme DeeOegefvekeÀ yeveJeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee.
l³eeb®³ee lelJe%eevee®es oesve ñeesle Heg{erueÒeceeCes :-
De) MeeUsÒeleer Òesce
ye) efvemeiee&Jej Òesce
efMe#eC ee®eer mebkeÀuHevee :
efMe#eCe ns mebHetCe&le: ceeveJeemeeþer JeemleefJekeÀ Je yeg×erme mebJesoveMeerue Demeues Heeefnpes.
jefJebêveeLe ìeieesj cnCeleele. ceeCemeeves Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee kesÀJeU mJele:meeþer®e ve peielee mebHetCe&lee
meceepeemeeþer Pee sketÀve efoues Heeefnpes. ÒeefMe#eCe keÀeUeceO³es MeeUsle Demeleevee Jew³eeqkeÌlekeÀ Heg{ekeÀej
IesTve mJele:Jej efJeMJeeme meceevelesJej peesj þsJetve meceepemesJee kesÀueer Heeefnpes. ns kesÀJeU Mew#eefCekeÀ
#es$eeceO³es ve keÀjlee Òel³eskeÀ JesU Iejer m eg×e kesÀues Heeefnpes. pej jesHeeb®eer cegUs ceeleerle ©peJeueer veenerle
Je vegmel³ee He³ee&JejCee®³ee HeeskeÀU ieHHee kesÀu³ee lej l³eeme keÀener cetu³e veener. ìeieesjeb®³ee celes
Òel³eskeÀe®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀeme efMe#eCeeves Peeuee Heeefnpes. Lees[ke̳eele J³ekeÌleercelJe Je efMe#eCe ns
Yeejleer³e Heeefnpes les HeeM®eerceel³eebkeÀ[tve Gmeves Ieslee keÀecee ve³es.
efMe#eCee®eer GefÎ<ìs :
jefJebêveeLe ìeieesj vegmeej efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes Heg{erueÒeceeCes -
1) ceeveJee®eer cegkeÌleer Je He efjHetCe&lee :
jefJebêveeLe ìeieesj cnCeleele, ’G®®e efMe#eCe ns cnCepes kesÀJeU ceeefnleer osCeejs vemetve les
peerJevee®³ee meJe& HeefjefmLeleerceO³es Meebleer osCeejs Demeues Heeefnpes. cegK³e GÎsMe cnCepes ceeveJeeme meJe&
ÒekeÀej®³ee yebOeveeletve c egkeÌleer efceUeueer Heeefnpes. kesÀJeU ceve Je Mejerj HeefjHetCe& ve neslee Deelcee osKeerue
HeefjHetCe& Heeefnpes. J³ekeÌleerme Deelc³ee®es mebHetCe& mJeeleb$³e efoues Heeefnpes. MesJeìer Òel³eskeÀeme Jejerue ns
GefÎ<ì mebHeeoveemeeþer efMe#eCe ns Meke̳ e eflelekesÀ efJemle=leHeCes le³eej keÀjCes iejpes®es Deens.“
veweflekeÀ efJekeÀeme : ìeieesj nîeeb®³ee celeevegmeej ns efMe#eCee®es ogmejs GefÎ<ìs. ìeieesj ns
efJe%eevee®³ee efvekeÀeue (Result) Je MeejerefjkeÀ MekeÌleer Hes#ee efMe#eCeeceO³es veweflekeÀ cegu³eeb®³ee
mebyebOeeme DeefOekeÀ cenÊJe osle nesles.
mel³ee®ee SkeÀmebOeHeCee : ìeieesje®³ee vegmeej mel³ee®ee SkeÀmebOeHeCee ne ceeveJeeme osCes ns
efMe#eCee®es GefÎ<ì Deens. pesJne ceeveJe mel³ee®³ee SkeÀmebOeHeCee Dee®ejCeele DeeCeuee peele veenermunotes.in

Page 25

25lesJne Meebleer efceUCeej veener Je yeg×erceÊee, MeejerefjkeÀ Je DeO³eeeflcekeÀ peerJeveeleerue DeKeb[lee
veenerMeer nesF&ue.
efMe#eCe ns DeeHeues Deeblejje<ì^ er³e yeenîe efJekeÀeme keÀjles
efMe#eCe ns me=peveMeerue DemeeJes : ìeieesj peemle ceeefnleer®ee r DeHes#ee ve þsJelee les
me=peveMeerueles®eer DeHes#ee þsJeleele. efMe#eCee®ee peemleerle peemle JeeHej cnCepes leL³es ieesUe keÀjCes
veJns, lej ceeCemeeves ceeCemeeme DeesUKeCes Je ceeCemeeves mJele:uee mJele: DeesUKeCes nes³e. DeLee&le®e
efMe#eCe Meejer efjkeÀ ¢<ìîee efJekeÀemee®es meeOeve Deens Je les GHe³egkeÌleleeJeeoer osKeerue DemeeJes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DejefJebo Iees2) [e@. cee@jer³ee cee@vìsmejer Je [e@. pee@ ve [îetF&®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve efMe#eCee®³ee mebkeÀuHevesleerue
HeÀjkeÀe®es efveefj#eCe legcner keÀmes (keÀe³e) keÀjeue?
2.5 meejebMe
nîee IeìkeÀeceO³es DeeHeCe DeO³eeHeveMeem$ee®eer meb%ee Je DeLe& Heeefnuee DeO³eeHeveMeem$e SkeÀ
Mew#ee fCekeÀ efMemle Deens. DeO³eeHeveMeem$e cnCepes efMe#eCee®³ee meboYee&le %eeve Je keÀewMeu³es keÀMeer efoueer
peeleele Je DeO³e³eve Òemebieer nîeeb®eer Deeblejef¬eÀ³ee keÀMee ÒekeÀ ejs þjefJeueer peeles. nîeeb®ee DeY³eeme Deens.
DeO³eeHeve Meem$e ns ceneve D eens. ns Go³eesvcegKe efJeefJeOe meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je jepekeÀer³e
meboYee&le HeefjCeece keÀjles. DeO³eeHeveMeem$e cnCepes ner SkeÀ efMekeÀJeC³ee®eer keÀuee Deens.
veblej DeeHeCe DeO³eeHeveMeem$ee®es ÒekeÀej Heeefnues. ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³e eHeveMeem$e ns ÒeieleMeerue
DeO³eeHeve lelJe%eeve Deens. ns efJeÐeeL³ee¥®³ee MekeÌleerMeeueer j®eves®es Heefj#eCe keÀjC³ee®es Je efJeÐeeL³ee¥®³ee
opee& ceOeerue Demeceeveles®es DeeJneve osles. cegueebvee ÒeMve efJe®eejC³ee®es DeefOekeÀej efou³eecegUs efJeÐ eeLeea
l³eeb®es DeO³e³eve efve³ebef$ele keÀjleele Je l³eebvee efMekeÀJeuesu³ee YeeieeyeÎue l³eeb®eer celes cees[tve me=peveelcekeÀ
cetu³eceeHeve keÀjleele.munotes.in

Page 26

26veblej DeeHeCe HeeefM®eceel³e efJe®eejJebleeb®eer Mew#eefCekeÀ efJe®eejOeeje Heeefnueer. mJeeceer efJeJeskeÀevebo
jefJebêveeLe ìeieesj nîeeb®³ee meesyele [e@ ceeefj³ee cee@vìsmejer, pee@ve [îetF& nîeeb®eer efMe#eCe efJeefJe®eejOeeje DeeHeCe Heeefnueer.
2.6 mJeeO³ee³e
1.efMe#eCeeceO³es DeO³eeHeveMeem$ee®es cenÊJe Je DeLe& nîee efJe2.ef®eefkeÀl mekeÀ DeO³eeHeveMeem$e cnCepes keÀe³e? legce®³ee celes ef®eefkeÀ lmekeÀ DeO³eeHeveMeem$eeb®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjleevee keÀesCeleer DeeJneves ³esleele?
3.efMe#eCe efJe4.pee@ve [îetF& ®³ee efMe#eCeefJe5.pee@ve [îetF& ne lelJe%e Heg{erueHewkeÀer keÀesCel³ee osMee®ee neslee.
De) ³et.kesÀ. ye) jefMe³ee
keÀ) ³et.Sme.S. [) ÖeÀevme
6) ef®eefkeÀlmekeÀ DeO³eeHeveMeem$e ns õõõõõ ®ee DeY ³eeme veener.
De) jepekeÀer³e efJe®eejOeeje ye) meeceeefpekeÀ ®eUJeU
keÀ) meeceeefpekeÀ efJe®eejOeeje [) meeceeefpekeÀ DeekeÀueve
7) DeO³eeHeve Meem$e cnCepes õõõõõ ®ee DeY³eeme Deens.
De) DeO³eeHeve He×leer ye) jepekeÀejCe
keÀ) Yee


munotes.in

Page 27

27IeìkeÀ -3
efMe#eCee®eer O³es³es
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee : efMe#eCe
3.2 efMe#eCee®es O³es³e
3.3 efMe#eCee®es Jew³eeqkeÌlekeÀ O³es³e
3.4 efMe#eCee®es meeceeefpekeÀ O³es³e
3.5 J³eeqkeÌlecelJe efJe© × meeceeefpekeÀ
3.6 meejebMe
3.7 mJeeO³ee³e
3.8 meboYe&ûebLe
3.0GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee -
efMe#eCe DeeefCe efMe#eCee®eer O³es³es mecepeleerue.
J³ekeÌleerefve<ì meeceeefpekeÀ O³es³eeb®eer ceeefnleer nesF&ue.
J³eeqkeÌleefve<ì Je meeceeefpekeÀ O³es³eeb®eer leguevee keÀ© MekeÀeue.
DeO³e³eve ke=Àleer ÒeYeeJeerHeCes HetCe& keÀ© MekeÀeue.
3.1 ÒemleeJevee -efMe#eCe
efMe#eCee®ee DeLe&, J³eeK³ee DeeefCe J³eeHleer ³ee yejesyej®e efMe#eCee®³ee DeO³eeHeveMeem$ee®es
DeekeÀueve ³ee®ee DeY³eeme legcner ceeieerue IeìkeÀele kesÀuee Deens. ³ee IeìkeÀele DeeHeCe efMe#eCe DeeefCe
efMe#eCee®eer O³es³es ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
efMe#eCe ner pevceeHeemetve ce=l³etHe³e¥le DeKeb[ ®eeueCeejer Jee{ Je efJekeÀemee®eer Ò eef¬eÀ³ee Deens.
J³ekeÌleer DeeefCe meceepee®³ee Òeieleermeeþer efMe#eCe ns DeefleMe³e cenÊJeHetCe& Deens. efMe#eCeeÜejs®e J³ekeÌleer
mJele:ceO³es efJe®eej DeeefCe keÀe³e&keÀejCeYeeJe, mecem³eeefvejekeÀjCe, mepe&veMeeruelee, yeg×erceÊee Je
¢ef<ìkeÀesve mek eÀejelcekeÀ YeeJevee DeeefCe keÀewMeu³es, cetu³e DeeefCe DeefYeJe=Êeer ³eeb®ee efJekeÀeme keÀjlees.munotes.in

Page 28

28keÀesCeleerner J³ekeÌleer ner / ne Òel³eskeÀ efoJeme DeeefCe Òel³eskeÀ #eCeeuee efMekeÀle Demelees. keÀejCe efMe#eCe ner
meelel³eHetCe& Je ieleerMeerue DeMe er Òeef¬eÀ³ee Deens.
ceeieerue oesve IeìkeÀeb®³ee DeY³eemee®³ee DeeOeejs DeeHeCe efMe#eCee®eer J³eeK³ee keÀjleevee Demes
cnCet MekeÀlees keÀer efMe#eCe ner pevceYej ®eeueCeejer ef$e Oe=Jeer³e Òeef¬eÀ³ee Demegve ³eeceO³es efMe#ekeÀ, efJeÐeeLeea
DeeefCe DeY³eeme¬eÀce / DeeMe³e, ³eemen DeO³e³eve HeefjefmLeleer cnCepes®e DeO³e³eve He³ee&JejCee®ee meceeJesMe
neslees. efMe#eCe ner ÒeeieeflekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens DeeefCe leer ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemeeme ceole keÀjles. lemes®e
efMe#eCe ns meceepeMeem$eer³e DeeefCe ceevemeMeem$eer³e Demes meg×e Deens.

3.2 efMe#eCee®es O³es³e s
Òel³eskeÀ ke=Àleer efkebÀJee keÀe³e&¬eÀcee®es JeieeakeÀjCe O³es³eHetCe& ke=Àleer efkebÀJee O³es³eMetv³e DeMeer kesÀueer
peeles. pee@ve [îetF& ³eebveer O³es³ee®eer J³eeK³ee keÀjleeve e Demes cnìues Deens keÀer -
efJekeÀemeeuee HeeskeÀ©ve osCes, yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej pegUJetve IesC³ee®eer #ecelee, DeefOekeÀeefOekeÀ efJekeÀeme #ecelee
efvecee&C e keÀjCes ns efMe#eCee®es O³es³e Deens.
O³es³e neleer Iesleuesu³ee ke=Àleerme / keÀe³ee&me efoMee osleele DeeefCe ke=Àleer®³ee Òel³eskeÀ m lejeme
MesJeìHe³e&ble ÒeYeeJeerle keÀjleele. ®eebieues O³es³e ns peerJeveeleerue HeefjefmLeleerMeer mebyebefOele D emeles. O³es³e ner
ueJeef®ekeÀ Demeleele Je JesieJesieUîee ke=ÀleeR®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjleele.
J³eeqkeÌle®³ee Òe³elveebvee efoMee osC³eemeeþer O³es³e cenÊJeHetCe& Demeleele. O³es³e efveefM®eleercegUs
keÀe³e& keÀjleevee JesUs®ee DeHeJ³e³e nesle veen er Je MekeÌleerner Jee³ee peele veener. O³es³eecegUs ke=ÀleerkeÀjCeeN³ee®es
Je meÐe HeefjefmLeleer®es cetu³eceeHeve keÀjlee ³esles, efMe#eCee®ee efJe®eej kesÀuee Demelee O³es³eebcegUs DeeMe³e,
He×leer, DeO³eeHeve keÀe³e&#ecelee, ûebLeeue³e, YeeweflekeÀ meg efJeOee, DeY³eeme¬eÀcee®es efve³eespeve, DeeefCe
menMeeues³e keÀe³e&¬eÀce ³eeb®es GefÎ<ìeb®³ee DevegMebieeves cetu³eceeHeve keÀjlee ³esles; lemes®e YeefJe<³ee®es
efve³eespeve keÀjlee ³esles. Mew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³esle O³es³e ner efoHemlebYee®es keÀe³e& keÀj erle Demeleele. Mew#eefCekeÀ
O³es³eebvee jepekeÀer³e efJe®eej ÒeCeeueer, meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ mecem³ee, lelJe%eeve DeeefCe G®®e
DeeoMe& peerJeve cetu³es ns DeMee ÒekeÀej®es efJeefJeOe IeìkeÀ ÒeYeeefJele keÀjle Demeleele.
efMe#eCee®ee mlej l ³ee®eÒeceeCes efMe#eCee®es efJeefJeOe ÒekeÀej ³eevegmeej efMe#eCee®³ee O³es³eeb®eer j®evee
kesÀueer peeles. efMe#eCee®³ee O³es³eeb®eer j®evee keÀjleevee Flej efvekeÀefvekeÀefJeefJeOeebieer Demes Demeles, ceeveJeer Jele&ve Je peerJeveele MeejerefjkeÀ, meeceeefpekeÀ, yeewef×keÀ, veweflekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ, DeO³eeeflcekeÀ yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees. l³ee®eÒecee Ces JesieJesieUs DeeoMe&, peerJevee®es
lelJe%eeve, ns efMe#eCee®³ee JesieJesieUîee O³es³eebvee pevce osleele.munotes.in

Page 29

29efMe#eCee®eer cenÊJeHetCe& O³es³es Keeueerue ÒeceeCes Deensle.
1. efMe#eCee®es J³eeqkeÌleefve<ì O³es³e
2. efMe#eCee®es meeceeefpekeÀ O³es³e
3. efMe#eCee®es J³eeJemeeef³ekeÀ O³es³e
4. efMe#eCee®es meebmke=ÀeflekeÀ O³es³e
5. efMe#eCee®es DeO³eeeflcekeÀ O³es³e
6. efMe#eCee®es ueeskeÀMeener cetu³ee®es O³es³e
7. GoejceleJeeoe®es Mew#eefCekeÀ O³es³e
8. megmebiele / meblegueerle efJekeÀemee®es O³es³e
9. veweflekeÀ efkebÀJee ® eeefj$³e efJekeÀemee®es O³es³e
10.mebHetCe& peerJeve ªHeer efMe#eCee®es O³es³e
DeeHeueer Heûeleer leHeemee :
1) efMe#eCee®es O³es³e cnCepes keÀe³e?
2) Mew#eefCekeÀ O³es³eeb®es cenÊJe mHe<ì keÀje.
3.3 efMe#eCee®es J³eeqkeÌleefve<þ O³es³e
keÀesCel³eener osMee®eer efMe#eCee®eer O³es³es ner lesLeerue meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ
efmLeleerÒeceeCes yeouele Demeleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer pevcele:®e efJeefJeOe #ecelee Je vewmeefie&keÀ, GHepele iegCe
Demeleele Je ³ee GHep ele iegCeebvee efJekeÀefmele keÀjC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e& efMe#ekeÀ ÒeefMe#ekeÀe®es DeMeles.
Òee®eerve meeefnl³e DeeefCe ûeerkeÀ lelJe%eeb®es uesKeveele efMe#eCee®³ee J³eeqkeÌleiele O³es³eebJej peesj efouee Deens.
Hejblet ceO³e³egieerve keÀeUeceO³es me ecegefnkeÀ DeO³eeHevee®ee efmJekeÀej kesÀuee iesuee DeeefCe J³eeqkeÌleiele
efJekeÀemeele keÀesCelesner ÒeeOeev³e efoues veJns. Jele&ceeve keÀeUele ceevemeMeem$ee®ee efMe#eCe #es$eele meceeJesMemunotes.in

Page 30

30kesÀu³eecegUs Je ªmees, Hesmìe@ueepeer, ÖeÀesyesue, veve ³ee m eejK³ee efMe#eCelep%eebcegUs Hegvne efMe#eCee®³ee
O³es³eebceO³es J³ekeÌleeriele efJekeÀemeele Yej osC³eele ³esT ueeieuee.
efMe#eCee®eer J³eeqkeÌleefve<þ O³es³e -DeLe& :
J³eeqkeÌleefve<þ O³es³ee®ee mebkegÀef®ele DeLe& :
efMe#eCee®³ee J³eeqkeÌleiele O ³es³eeb®³ee mebkegÀef®ele DeLee&le mJe. DeefYeJ³ekeÌleer, yeeuekeÀe®³ee
MekeÌleeR®ee meJee¥efieCe efJekeÀeme DeeefCe vewmeefie&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee lelJe%eeveevegmeej
yeeuekeÀe®³ee mJele:®³ee Deble:mHetÀleea ÒeceeCes efJekeÀeme ne sC³eemeeþer l³eeme mebHetCe& mJeeleb$³e ÐeeJes Demes
J³ekeÌle nesles.
J³eeqkeÌleefve<ì O³es³eeb®ee meKeesue / efJemleeefjle DeLe& :
efMe#eCee®³ee J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eeb®³ee efJemleeefjle DeLee&ceO³es mJe -ÒeleerHetleea®ee meceeJesMe neslees.
³eevegmeej yeeuekeÀeme DeeoMe& veeiejerkeÀ / Glke=À<ì J³ekeÌleer nesC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ MekeÌleer, l³ee®³ee
iejpee, DeeJe[ DeeefCe #eceleeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eeme meJe& ÒekeÀej®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJ³eele.
efMe#eCee®³ee J³ekeÌleer efve<þ O³es³eebJej Yej osCeeN³ee efMe#eCelep%eeb®eer celes :
1) cenelcee ieebOeer kesÀJeU mee#ejlee cnCepes efMe#eCe veJns, efMe#eCee®ee ÒeejbYe osKeerue veJns. Deelcee Je
ceve ³eeb®ee HeefjHetCe& efJekeÀeme keÀ©ve J³ekeÌleerceOeerue meJeexlke=À<ì iegCeeb®eer DeefYeJ³ekeÌlee r keÀjCes ns
efMe#eCee®es O³es³e Deens.
2) Hesmìe@uee@peer ³eeb®³ee vegmeej efMe#eCe cnCepes ceeveJee®³ee DeeblejMekeÌleer®ee vewmeefie&keÀ, megmebiele Je
ÒeeieeflekeÀ efJekeÀeme nes³e
3) De@jermìe@ìue ³eeb®³ee celes efMe#eCe cnCepes meg¢{ Mejerjele meg¢{ ceveefJekeÀefmele keÀjCes ns nes³e.
4) ÖeÀesyesue ³eeb®³ee celes efMe#eCe ner SkeÀ DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens keÀer p³eele yeeuekeÀe leDeblej yeenîe yeoue
neslees.
J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eebJej ÒeYeeJe ìekeÀCeejs IeìkeÀ :
J³eeqkeÌle®³ee Je=×ermeeþer efM e#eCee®eer J³eeqkeÌleiele O³es³e cenÊJeHetCe& DeeefCe DeeJeM³ekeÀ Deensle.
l³eeb®³eeJej efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe Je HeefjCeece neslees. les IeìkeÀ KeeueerueÒeceeCes Deensle.munotes.in

Page 31

311) pewefJekeÀ efJe%eevee®ee HeefjCeece :
Òel³eskeÀ mepeerJe ne ogmeN³ee meefpeJeeHes#ee JesieUe Demelees. J³eeqkeÌle®³ee DeefÜefle³e JewefMe<ìîeeb®ee
efJekeÀeme cnCepes®e vewmeefie&keÀ efJekeÀeme nes³e. Òel³eskeÀ yeeuekeÀe®³ee J³eeqkeÌleiele #eceleeb®ee efJekeÀeme ns®e
efMe#eCee®es O³es³e Deens. mej He meeaveve ³eebveer J³eeqk eÌleefJekeÀemeele pewefJekeÀ efJe%eeveeme cenÊJe osTve Demes
cele J³ekeÌle kesÀues Deens keÀer, J³eeqkeÌle®ee mJee³eleÊeelceerkeÀ / mJe³ebMeemeerle efJekeÀeme ns®e efMe#eCee®es
ceO³eJeleea O³es³e Deens cnCetve HeÀkeÌle J³ekeÌleer ne®e meJe& Mew#eefCekeÀ Òe ³elve Je ke=Àleer®ee ceO³eJeleea Demeuee
Heeefnpes. meceepe ne ³eele ceO³eJeefle& vemeeJee.
2) efvemeie&Jeeoe®ee HeefjCeece :
ªmees, keÀe@cesefveDeme, Hesmìeuee@peer, ³ee efvemeie&Jeeoer efMe#eCe lep%eeb®³ee celes efMe#eCee®es O³es³e ns
J³eeqkeÌlecelJe e®ee efJekeÀeme ns®e nes³e. efvemeiee&®³ee ¢<ìerves ceguee®ee pemee efJekeÀeme JneJe³eeme Heeefnpes, lemee
lees nesC³eeme ceole keÀjCes ns efMe#eCe nes³e, efMe#eCe ns mJe³ebefMe#eCe Demeues Heeefnpes. efvemeiee&®³ee
meeefveO³eele cegueeves mJeÒe³elveeves, efvejer#eCeeves efMekeÀues Heeefnpes.
3) ceevemeMeem$ee®ee HeefjCeece :
HeeR[s HeeR[s celes efYeVee Demes cnìues peeles. keÀesCeleener J³ekeÌleer ogmeN³ee meejKee Demele veener.
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ne DeeJe[, #ecelee, DeefYeJe=Êeer J³eeqkeÌlecelJe ³ee meJee¥ meboYee&le JesieUe Demelees.
ceevemeMeem$e%eeb®³ee celes keÀesCeleerner oesve cegues ner SkeÀ meejKeer vemeleele. efJeÐeeLeea / J³ekeÌleerceOeerue
DebieYetle MekeÌleeR®ee efJekeÀeme keÀjCes ns efMe#eCee®es cegK³e keÀe³e& Deens. p³ee ³eesies lees pee mleerle peemle
efJekeÀeme keÀª MekesÀue. cnCetve efMe#eCe ns yeeuekeÀ keWÀefêle nJes.
4) DeO³eelceJeeÐeeb®ee ÒeYeeJe :
DeO³eelceJeeÐeeb®ee celes meceepee®es keÀu³eeCe ns ®eebieu³ee iees<ìeRJej DeJeuebyetve Demeles. J³ekeÌleer
ceOeerue GHepele vewmeefie &keÀ cetu³eebJej meceepee®es keÀu³eeCe DeJeuebyetve Deens. ceeveJee®³ee J³eeqkeÌleiele
DeO³eeeflcekeÀ efJekeÀemeemeeþer efMe#eCeeves Òe³elve kesÀues Heeefnpesle. DeMee efmLeleerle®e J³ekeÌleer®³ee GHepele
#eceleeb®ee meJeex®®e efJekeÀeme nesCeej Deens. J³e keÌleer®³ee Deelceesvveesleermeeþer efMe#eCeeves Heg{ekeÀej Iesleuee
Heeefnpes. mJeeceer efJeJeskeÀevebo cnCelee le keÀer ceeveJe ne mebYeeJ³ele: HeefJe$e®e Demelees. efMe#eCeeÜejs
ceeveJee®³ee GHepele, vewmeefie&keÀ #eceleebvee ÒekeÀì keÀjC³ee®eer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efoueer Heeefnpes.
5) ÒeeieeflekeÀ efJe®eejJeblee®ee ÒeYeeJe :
ÒeeieeflekeÀ Jeeo³eeb®³ee celes peiee®eer Òeieleer DeeefCe Heg{s peeC³ee®eer ef¬eÀ³ee ner Feflenemeeleerue l³ee
l³ee keÀeUele pevce Iesleuesu³ee Òeefme× J³eeqkeÌlecegUs®e Pe euesueer Deens. J³eeqkeÌle®³ee mebHetCe& efJekeÀemeemeeþer
efMe#eCe Òeef¬eÀ³esves ³eesi³e HeefjefmLeleer efvecee&Ce kesÀueer Heeefnpes. p³ee ³eesies Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle ceeveJeer
peerJeveemeeþer cetU / veJeefveefce&le ³eesieoeve keÀ© MekesÀue.
6) ueeske ÀMeener DeeoMee&®ee ÒeYeeJe :
ueeskeÀMeener ceO³es J³eeqkeÌle®³ee mJeeleb$³eeme cenÊJe efoues peeles. meJe& ueeskeÀMeener jep³eebveer
J³eeqkeÌleme GHe³egkeÌle Demesue DeMee efoMesves meJee¥efieCe efJekeÀeme nesF&ue, l³eemeeþer megefJeOee HegjefJeleele.
jmesue ³eeb®³ee celes veeiejerkeÀeb®³ee efMe#eCeeHes#ee J³eeqkeÌle®es efMe#eCe DeefleMe³e ®eebieues Demeles. efMe#eCeeÜejs
®eebieues veeiejerkeÀ®e veener lej ®eebieu³ee J³eeqkeÌle efvecee&Ce kesÀu³ee Heeefnpesle.munotes.in

Page 32

32efMe#eCee®³ee J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eebye eyele ìerkeÀe :
1) ceeveJee®³ee meeceeefpekeÀ mJeªHeekeÀ[s ogue&#e :
ìer. jscebì ³eeb®³ee celes, ’DeefueHle (Isolated) J³eeqkeÌle cnCepes SkeÀ keÀefuHele keÀuHevee®e
Deens.“ cnCepes®e J³eeqkeÌle HeÀkeÌle meceepeeceO³es®e DeeefCe meceepeecegUs J³eeqkeÌlec elJe efJekeÀeme Ie[Jetve
DeeCelees. Dev³eLee lees ÒeeCeer cnCetve®e jeefnuee Demelee.
2) J³eeqkeÌleJeeoeme Òeeslmeenve :
pej efMe#eCee®es O³es³e J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀeme DeLeJee J³eeqkeÌlecenelc³e Demesue lej l³eeletve
ieeWOeU®e efvecee&Ce nesF&ue. ³ eecegUs J³eeqkeÌle Òel³eskeÀ iees<ìerJej DeeHeuee DeefOekeÀej oeKeefJeC³ee®eer meg©Jeele
keÀjC³ee®eer Meke̳elee Jee{les DeeefCe Òel³eskeÀ iees<ì DeeHeu³ee ceveeÒeceeCes®e Ie[ueer Heeefnpes Demee efJeMJeeme
Jee{erme ueeielees.
3) He³ee&JejCeekeÀ[s ogue&# e:
jmkeÀ ³eebveer vevme ³eeb®³ee J³eeqkeÌle®³ee mJee³elle efJekeÀemeeJej ìerkeÀe keÀjleevee cnìues Deens keÀer
keÀuHevee pewefJekeÀ Demeu³eecegUs l³eele $egìer Deensle. yeeuekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemeele He³ee&JejCe
DeefleMe³e cenÊJeHetCe& Yete fcekeÀe yepeeJeles ns ceevemeMeem$eeves efme× kesÀues Deens. je@me ³eebveer DeefleMe³e megboj
efJe®eej ceeb[leebvee cnìues Deens keÀer meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeeefMeJee³e J³eeqkeÌleJee oeme keÀenerner cetu³e veener
DeeefCe J³eeqkeÌlecelJe ns efvejLe&keÀ nes les.
4) meeceeefpekeÀ mecee³eespeveele De[LeUe :
³eMemJeer peerJeveekeÀ[s Jeeì®eeue keÀjC³eemeeþer ceeveJeeme meceepeele jneJes ueeieles. ns meceepeele
JeeJejleebvee FlejebMeer mecee³eespeve keÀjCes l³ee®³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ þjles.
5) J³eeJeneefjkeÀ veener :
efMe#eCee®eer J³eeqkeÌleefve<þ O³es³e leeefÊJekeÀ¢<ìîee efmJekeÀejueer peeT MekeÀleele HeCe J³eeJeneefjkeÀ
¢<ìerves veener. keÀesCel³eener HeeleUerJej Òel³eskeÀ J³ekeÌleermeeþer JesieJesieUîee ÒekeÀej®ee DeY³eeme¬eÀce le³eej
keÀjCes Meke̳e vee ner. Jejerue yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjlee J³eeqkeÌleefve<þ O³es³e Meke̳e veenerle. keÀesCeleener
ceeveJeÒeeCeer meceepeeyeensj vemelees DeeefCe meceepe ne ceeveJeebcegUs le³eej Peeuesuee Demelees. pej efMe#eCee®es
O³es³e ns meceepe mesJee Demesue lej l³eel e J³eeqkeÌleJeeo DeeefCe ceeveJelee ³eebvee cenÊJe efoues Heeefnpes.
DeeHeueer Heûeleer leHeemee :
1) efMe#eCee®³ee J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eeb®ee DeLe& mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 33

332) efMe#eCee®³ee J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eebÒeleer efMe#eCelep%eeb®eer celes J eCe&ve keÀje.
3) efMe#eCee®³ee O³es³eebJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ mHe<ì keÀje.
4) efMe#eCee®³ee O³es³eebJej keÀMeeÒekeÀejs ìerkeÀe kesÀueer Deens?
3.4 efMe#eCee®es meeceeefpekeÀ O³es³e
mJe-DeefYeJ³ekeÌleer l esJne®e DeHesef#ele Demeles pesJne leer meceepeeme SkeÀelce þsJeles. meceepe
SkeÀelce ve þsJeCeejer DeefYeJ³ekeÌleer DeHesef#ele veener. l³eeÒeceeCes®e Deelce -mee#eelkeÀej ne ®eebieuee Demelees.
HeCe lees meceepeeHeemetve DeefueHle jentve ÒeeHle kesÀuesuee vemeeJee lej meceepeele jentve®e kesÀuesuee Heeefnpes.
Jele&ceeve keÀeUele J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eebvee pejer cenÊJe efoues peele Demeues lejer meeceeefpekeÀ O³es³eebvee
HetCe&HeCes ogue&ef#ele keÀ©ve ®eeueCeej veener.
meeceeefpekeÀ O³es³e DeLe& :
meeceeefpekeÀ O³es³eebvee Heeefþbyee osCeeN³eeb®ee J³eeqkeÌleHes#ee meceepeeme DeefOekeÀ cenÊJe osC³eeJej
efJeMJeeme Deens. ceeveJe ne meeceeefpekeÀ ÒeeCeer Deens Je lees DeeHeu³ee J³eeqkeÌlecelJee®ee efJekeÀeme meceepeele®e
keÀjlees. J³eeqkeÌle ne vesnceer me eceeefpekeÀ mebyebOee®³ee iegbleeiegbleer®³ee peeUîeele De[keÀuesuee Demelees.
³eeefMeJee³e vegkeÀlee®e pevce Peeuesues yeeuekeÀ ³eesi³e ÒekeÀejs Jee{t MekeÀCeej veener.munotes.in

Page 34

34
meeceeefpekeÀ O³es³ee®ee mebkegÀef®ele DeLe& :
mebkegÀef®ele meeceeefpekeÀ O³es³ eeb®ee HegjmkeÀej keÀjCeeN³eeb®³ee celes, ’DeeoMe&Jele lelJe%eeve
efJemeceepeemeeþer DeefmlelJeele Demelees cnCetve®e jep³eeves efMe#eCee ®es O³es³e efveefM®ele kesÀues Heeefnpes,
J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeemeeþer efMe#eCee®es ceeie&, ÒekeÀej efkebÀJee ÒeefMe#eCe efveefM®ele kesÀues Heeefnpes.
je@me ³eeb®³ee Meyoele ³ee®es meceLe&ve keÀjCeejs vesnceer®e Meermleye×, mebIeìerle, DeefOekeÀeje® ee
efmJekeÀej keÀjC³eeme F®ígkeÀ, J³eeqkeÌlecelJeeme keÀceer uesKeCeejs Demeleele. meJe& keÀener jep³ee®es, meJe&keÀener
jep³eemeeþer, DeeefCe meJe& keÀener jep³eeÜejs DeMeer ³eeb®eer Ieesmì@ueerve, ceeDees ns Hegjm keÀlex Deensle.
meeceeefpekeÀ O³es³eeb®ee efJemleeefjle DeLe& :
meceepemesJesmeeþer efMe#eCe, veeiejerkeÀlJeemeeþer efMe#eCe, meeceeefpekeÀ #ecelesmeeþer efMe#eCe ³ee
Meyoeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleer ceOegve®e meeceeefpekeÀ O³es³ee®eer mebkeÀuHevee MeesOelee ³esles. ³ee O³es³ee®³ee
HegjmkeÀl³ee¥®³ee celes, ’J³eeqkeÌleme ³eMemJeerHeCes meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀce / ke=ÀleerceO³es menYeeieer nesC³eemeeþer
le³eej keÀjCes ne efMe#eCee®ee nslet Deens. J³eeqkeÌle®³ee efJekeÀemeeceOetve meceepee®es keÀu³eeCe Gvvele P eeues
Heeefnpes.“
ueeskeÀMeener ceeve veeN³eeb ®³ee celes ueeskeÀMeener meceepeemeeþer J³eeqkeÌleme meeceeefpekeÀ ¢<ìîee me#ece
keÀjCes ns efMe#eCee®es O³es³e Deens. meeceeefpekeÀ ¢<ìîee me#ece J³eeqkeÌle cnCepes pees J³ekeÌleer, MeejerefjkeÀ
¢<ìîee meg¢{, yeewef×keÀ ¢<ìîee Òeyeg× / %eeveer J³eeJemeeef³ekeÀ ¢<ìerves mJe³ebHetCe& DeeefCe veweflekeÀ ¢<ìîee
efMemleefÒe³e Demeuee Heeefnpes.
pee@ve [³etF& ³eeb®³ee celes, ’meeceeefpekeÀ ¢<ìîee me#ece J³eeqkeÌle l³ee®es He³ee&JejCe efve³eb$eCe
DeeefCe vewmeefie &keÀ meeceL³ee&Üejs mebYeeJ³e iees<ìer HetCe& keÀjC³eeme me#ece Demelees. meJe& ÒekeÀej®es efMe#eCe ns
J³eeqkeÌle®³ee meeceeefpekeÀ ®esleves®³ee Me³e&leerleerue menYeeieeletve Heg{s peeles.“ ceeveJee®³ee ³eMemJeer peerJevee®es
ceeHeve l³ee®³ee meeceeefpeke À #ecelesJej kesÀues peeles.munotes.in

Page 35

35meeceeefpekeÀ O³es³ee®es DeLe&efveJe&®eve / efJeMues1) Decegle&HeCes efJeÐeeL³ee¥vee efMe#eCe osCes ns efMe#ekeÀeb®es O³es³e vemegve, l³eebvee DeefmlelJeele Demeuesu³ee
meceepeele peerJeveemeeþer efMe#eCe osCes ns Dee ns-ye´gyeskeÀj pes.Sme.
2) DevegYeJee®eer Hegvej&®evee keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ns efMe#eCe Deens, p³eeceO³es Jee{uesu³ee meeceeefpekeÀ
#eceles®³ee ceeO³eceeletve meeceeefpekeÀ cetu³es efoueer peeleele -pee@ve [³etF&
3) efMe#eCe cnCepes®e mebmke=Àleer, p eer Òel³eskeÀ Heer{er peeCeerJeHetJe&keÀ Heg{®³ee efHe{erme ceeefnleer nesC³eemeeþer
meb¬eÀceerle keÀjleele, p³ee ³eesies ÒeeHle kesÀuesueer Hee$elee / #ecelee / mlej DeefOekeÀ megOee© MekesÀue -
ye´eTve SHeÀ. pes.
4) efMe#eCe ne SkeÀ Demee Òe³elve Deens keÀer p³eeceO³es ceeveJeer meceepeeleerue Òeew{ meYeemeo mJele:®³ee
peerJeveeleerue DeeoMee&ÒeceeCes ³esCeeN³ee Heer{er®³ee efJekeÀemeeme DeekeÀej osC³ee®ee Òe³elve keÀjleele -
pescme Jesuìve
meeceeefpekeÀ O³es³eeb®es cenÊJe :
efMe#eCee®es meeceeefpekeÀ O³es³ee®eer keÀe DebceueyepeeJeCeer keÀje³e®eer ³ee®eer ®e®ee& keÀ© ³ee.
1) J³eeqkeÌle®es meeceeefpekeÀjCe :
ceeveJe / J³eeqkeÌle ÒeeC³ee®³ee keÀener ÒeJe=Êeer IesJetve®e pevceeme ³eslees. meceepe l³eeme megmebmke=Àle
DeeefCe ³eesi³e veeiejerkeÀ cnCetv e le³eej keÀjlees. menevegYetleer, o³ee, Òesce, meceepemesJee, Dee%eeOeejkeÀHeCee
yebOegYeeJe ³ee iegCeeb®ee efJekeÀeme meceepeeceO³es nesle Demelees. meceepeeÜejs®e J³eeqkeÌle®es meeceeefpekeÀerkeÀjCe
nesles.
2) ceeveJee®es meeceeefpekeÀ mJeªHe :
DeeHeCee meJee¥vee ceeefnleer Deens keÀer ceeveJe ne meeceeefpekeÀ ÒeeCeer Deens DeeefCe lees meceepeeefMeJee³e
jent MekeÀle veener. cnCetve®e l³eeves meceepee®³ee keÀu³eeCeeme ÒeeOeev³e ÐeeJes.
3) J³eeqkeÌle®ee efJekeÀeme :
J³eeqkeÌle®ee efJekeÀeme ne HeÀ keÌle meceepeele®e Meke̳e Deens. l³eecegUs J³eeqkeÌleves meceepee®³ee
Gvveleermeeþer mJele:®ee HeÀe³eÐee®ee DeeJe[er®ee l³eeie kesÀuee Heeefnpes.
4) cees#e :
DeveskeÀ lelJe%eeveeb®³ee cel es meceepee®³ee mesJesle®e cees#e Demelees. l³eeb®ee ³eeJej HetC e& efJeMJeeme
Deens cnCetve les J³eeqkeÌleme meceepemesJee keÀjC³eeme Òeeslmeeefnle keÀjleele.
5) Meeblelee, v³ee³e DeeefCe megj#ee :
J³eeqkeÌleme Meeblelee, megj#ee Je v³ee³e osCes ns meceepee®es Deeo³e keÀle&J³e Demeles. efMe#eCeeves
J³eeqkeÌleme mec eepemeeþer le³eej kesÀues Heeefnpes. je@me ³eeb®³ee celes meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeeefMeJee³e
J³eeqkeÌleceenlc³eeme keÀenerner efkebÀcele vemeles DeeefCe J³eeqkeÌlecelJe DeLe&nerve nesles. pes.yeer. yeeu[efJeve
cnCeleele meceepeeefMeJee³e DeeHeCe DeeHeues J³eeqkeÌlecelJe efme× keÀ© MekeÀle veener.munotes.in

Page 36

36meeceeefpekeÀ O³es³eeJej®eer ìerkeÀe :
1) mebkegÀef®ele je<ì^Jeeoe®ee efJekeÀeme :
mebkegÀef®ele je<ì^Jeeo efJekeÀefmele keÀjCes ns efMe#eCee®es O³es³e Deens. ceePee osMe yejesyej efkebÀJee
®egkeÀer®ee ner Y eeJevee / efJeMJeeme efvecee&Ce nesles. ³eecegUs Òeieeflele De[LeUe ³eslees Je J³eeqkeÌle mebkegÀef®ele
ceeveefmekeÀles®ee neslees.
2) J³eeqkeÌlemJeeleb$³eeJej o[HeCe :
meeceeefpekeÀ O³es³es J³eeqkeÌle mJeeleb$³e, efJe®eej DeeefCe YeeJevee ³eebvee efJe jesOe keÀjles. l³eecegUs les
J³eeqkeÌlecelJeeme ef®ej[tve ìekeÀles. J³eeqkeÌle yesF&ceeve jepekeÀejC³eeb®³ee neleeleerue yeengues neslees.
3) yeewef×keÀ Je ®ejer$e efJekeÀemeele De[LeUe :
meeceeefpekeÀ O³es³eeJej DeefOekeÀ peesj efou³eecegUs ns yeewef× keÀ Je ®ejer$e efJekeÀemeeme De[LeUe
efvecee&Ce keÀjleele. lemes®e ns YeeJeefvekeÀ SkeÀelcelee efJekeÀefmele nesT osle veener.
4) keÀuee DeeefCe meeefnl³e efJekeÀemeele De[LeUe :
keÀuee DeeefCe meeefnl³ee®ee efJekeÀeme ne J³eeqkeÌle®³ee Òe³elveeJej DeJ euebyetve Demelees. efMe#eCee®³ee
meeceeefpekeÀ O³es³ee Debleie&le J³ekeÌleer mJeeleb$³eeme peeiee vemeu³eeves keÀuee DeeefCe meeefnl³e efJekeÀemeeme
De[®eCe efvecee&Ce nesles.
5) ceeveJe -O³es³e meeO³e keÀjC³ee®ee ceeie& :
J³eeqkeÌleves meceepee®³ee GVeleermeeþer mJele:®es peerJeve meg×e l³eeie kesÀues Heeefnpes. ³ee leL³eeJej
meeceeefpekeÀ O³es³e peesj osles. ³eeJe©ve ceeveJe ne HeÀkeÌle O³es³e meeO³e keÀjC³ee®ee SkeÀ ceeie& Deens Demes ns
ceevelees.
6) De-ceevemeMeem$eer³e :
meeceeefpekeÀ O³es³e ebvee mebkegÀef®ele DeLe& Demeu³eecegUs leer De -ceevemeMeem$eer³e Deensle. J³eeqkeÌle®eer
DeeJe[, megHleiegCe DeeefCe #ecelee ³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles. jep³ee®³ee keÀu³eeCeemeeþer J³ekeÌleerves
mJele:®³ee F®íeb®ee l³eeie keÀjC³eeme meebefieleues pee les.
DeeHeueer Heûeleer leHeemee :
1) efMe#eCee®³ee meeceeefpekeÀ O³es³ee®eer ®e®ee& keÀje.munotes.in

Page 37

372) meeceeefpekeÀ O³es³eeb®eer keÀe DebceueyepeeJeCeer kesÀueer Heeefnpes?
3) meeceeefpekeÀ O³es³eeJejerue ìerkeÀe mHe<ì keÀje.
3.5 J³eeqkeÌle efve<þ O³es³e efJe©× meeceeefpekeÀ O³es³e
efMe#eCee®es J³eeqkeÌleefve<þ O³es³e efJe©× meeceeefpekeÀ O³es³e J³eeqkeÌle DeeefCe meceepe SkeÀceskeÀebme
HegjkeÀ Deensle. J³eeqkeÌle efkebÀJee meceepe SkeÀceskeÀebefMeJee³e peieg MekeÀle veener . JekeÌle erner meceepee®eer osve
Deens DeeefCe ³ee®e meceepeele Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle®ee efJekeÀeme nesle Demelees. ÒeeieeflekeÀ meceepeelee®e J³eeqkeÌle®ee
efJekeÀeme nesle Demelees DeeefCe ³ee efJekeÀefmele J³eeqkeÌleJej meceepe DeeefCe G®®e opee&®eer He eleUer ieeþt
MekeÀlees. efMe#eCee®ee meeceeefpekeÀ nslet DeeefCe efMe#eCee®ee J³eeqkeÌleiele nslet ³ee oesvner meb%ee efJemebiele
veenerle. 1964 -66 ®³ee efMe#eCe Dee³eesieeves Demes mHe<ì kesÀues Deens keÀer, meceepee®³ee meceepeJeeoer
Deeke=ÀefleyebOeele J³eeqkeÌle mJeeLeea Je=Êeerves efkebÀJee mebkegÀef®ele Je=Êeerves mJele:®ee efJekeÀeme ve keÀjlee osMee®³ee
efJekeÀemee®³ee meJe& ceeHeob[e meboYee&le efve<þe þsJeueer Heeefnpes. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleceO³es meceepeeme efJekeÀefmele
YejYejeìerme vesC³ee®eer #ecelee Demeles Hejblet J³eeqkeÌleves l³eemeeþer meceepeemeeþer l³eeie keÀjC³ee®eer Je=Êeer
efJekeÀefmele kesÀueer Heeefnpes. l³eeves vesnceer meceepee®³ee keÀu³eeCee®eer keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes. efMe#eCee®es
SketÀCe oesve mlej /ceeie& Deensle. J³ee qkeÌle®es Òeefleefyebye DeeefCe meceepee®es ®eebieues nesCes ,DeefueHle J³eeqkeÌle ne
keÀuHeves®eer keÀefuHele Jemlet Deens. SkeÀe yeepetuee J³eeqkeÌle®³ee MeeqkeÌle DeeefCe meceemeeb®ee efJekeÀeme keÀjCes
DeeefCe meceepee®³ee HegveªlLeeve keÀe³e&¬eÀceele ke=ÀefleMeerueHeCes menYeeieer nesCes ns meceepee®es keÀe³e& Deens.
pee@ve De[e@ce ³eeb®³ee Meyoele meebiee³e®es cnìues lej J³eeqkeÌleme efJekeÀemeemeeþer meeceeefpekeÀ ceeO³ecee®eer
iejpe Demeles. meceepe mebyebOeeefMeJee³e leesÒeeCeer®e Demelees.
J³eeqkeÌleefve<þ DeeefCe meeceeefpekeÀ O³es³eeb®es SkeÀerkeÀjCe :
keÀener le%eebveer J³eeqkeÌleefve<þ DeeefCe meeceeefpekeÀ O³es³eeb®³ee SkeÀerkeÀjCeeJej peesj efouee Deens.
1) cenelcee ieebOeer -ieebOeerpeer J³eeqkeÌle DeeefCe meceepe ³eeceO³es mebIe’ceePee Demee efJeMJeeme Deens keÀer pej SkeÀe ceeCemeeves De O³eelce %eeve ÒeeHle kesÀues l³eeyejesyej meJe&peCe les
ÒeeHle keÀj leerue.“
2) mej DeLe&jveve -’J³eeqkeÌlecelJe ns HeÀkeÌle meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeele efJekeÀe fmele nesles. pesLes meceeve
DeeJe[ DeeefCe meceeve keÀe³e&¬eÀce Demeleele.“munotes.in

Page 38

383) De@[cme-mJe ®eer peeCeerJe Je efJekeÀeme ne meceepeele meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³esÜejs nesle Demelees.
4) ce@keÀ FJnj -meeceeefpekeÀerkeÀjCe DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀkeÀjCe ³ee SkeÀe®e Òeef¬eÀ³es®³ee oesve yeepet Deensle
5) Òee®eerve efnvot mebmke=Àleer -Òee®eerve Yeejleer³e efnvot mebmke=Àleer meg×e G®®e opee&peer Jew³eeqkeÌlekeÀ
Glke=À<þlee DeeefCe ceneve meeceeefpekeÀ #ecelee ³eeb®³ee SkeÀerkeÀjCeeJej Yej osles.
DeeHeu eerÒeiele er leHeemee :
1) efMe#eCee®es J³eeqkeÌleefve<þ DeeefCe meeceeefpekeÀ O³es³eeb®eer ®e®ee& keÀje.
2) efMe#eCee®³ee J³eeqkeÌleefve<þ DeeefCe meeceeefpekeÀ O³es³eeceOeerue SkeÀerkeÀjCe mHe<ì keÀje.
3.6 meejebMe
efMe#eCee ®es O³es³e efJeefJeOe ke=ÀleeRvee efoMee osleele DeeefCe Òel³eskeÀ O³es³e meeO³eles®³ee Hee³ejerme
ÒeYeeefJele keÀjleele. O³es³e ner cenÊJeHetCe& Demeleele keÀejCe leer DeeHeu³ee Òe³elveebvee efoMee osleele.
efMe#eCee®es J³eeqkeÌleefve<þ O³es³e mebketÀef®e le DeLee&ves efJe®eej keÀjlee ³eeceO³es mJe -ÒekeÀìerkeÀjCe yeeuekeÀe®ee
meJee¥efieCe efJekeÀeme DeeefCe vewmeefie&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee meceeJesMe nelees. efJemleeefjle DeLee&ves J³eeqkeÌleefve<þ
O³es³eeb®ee efJe®eej keÀjlee ³eele mJeÒeefleHetleea ³ee®ee meceeJesMe neslees. De@efjmìesìue ³eeb®³ee celes efMe#eCe
cnCepes me¢{ MejerjeceO³es me¢{ ceve efJekeÀefmele keÀjCes meeceeefpekeÀ O³es³ee®es DeLe&efveJe&®eve kesÀues Demelee
efMe#eCe cnCepes mebmke=Àleer peer Òel³eskeÀ efHe{er DeeHeu³ee Heg{erue efHe{erme peeCeerJeHetJe&keÀ ³eMemJeer nesC³eemeeþer
meb¬eÀefcele keÀjerle Demeles. efMe#eCee®es meeceeefpekeÀ O³es³e ns DeeJeM³ekeÀ Deens keÀejCe ceeveJe ne meeceeefpekeÀ
ÒeeCeer Deens DeeefCe HeÀkeÌle meceepeele®e lees DeeHeues J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀmeve DeeefCe O³es³emeeO³e keÀ©
MekeÀlees. efMe#eCee®³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ O³es³eeb®eer ®e®ee& kesÀueer Demelee,
Jew³eeqkeÌlekeÀkeÀjCeemeeþer meeceeefpekeÀ ceeO³ecee®eer iejpe Demeles ns keÀUles. meeceeefpekeÀ mebyebOeeefMeJee³e
ceeveJe ne ÒeeC³eebÒ eceeCes Demelees. efMe#eCee®³ee J³eeqkeÌleefve<þ DeeefCe meeceeefpekeÀ O³es³eeb®es SkeÀerkeÀjCe kesÀues
Demelee efJeefJeOe le%eeb®³ee celee DeeOeejs DeeHeCe cnCet MekeÀlees keÀer mJe -ÒeefleHetleea DeeefCe meceepemesJee
³eeceO³es mebIeJ³eeqkeÌleefve<þ DeMee oesvner O³es³eebvee Òeeslmeenve efoues Heeefnpes lesJne®e DeeHeCe J³eeqkeÌlemeeþer peie
MeebleleeHetCe& DeeefCe Deevebooe³eer yeveJet MekeÀlees.munotes.in

Page 39

393.7 mJeeO³ee³e
Òe. 1 Keeueerue ÒeMveeb®eer Gllejs efuene.
1) efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) efMe#eCee®es O³es³e keÀe cenÊJeHetCe& Deensle?
3) J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eebJej HeefjCeece keÀjCee®³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
4) J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eebJej efìk eÀe keÀe kesÀueer peeles?
5) meeceeefpekeÀ O³es³eeb®³ee DeLe& efveJe&®evee®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
6) meeceeefpekeÀ O³es³eeb®es keÀe³e cenÊJe Deens?
7) J³eeqkeÌleefve<þ DeeefCe meeceeefpekeÀ O³es³e mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
Òe.2Lees[ke̳eele efuene.
De) J³eeqkeÌleefve<þ O³es³eeb®ee DeLe&
ye) meeceeefpekeÀ O³e³eseb®ee DeLe&
keÀ) meeceeefpekeÀ O³es³eeJejerue efìkeÀe
[) J³eeqkeÌleefve<þ DeeefCe meeceeefpekeÀ O³es³eeb®es SkeÀerkeÀjCe
Òe.3Jemlegefve<þ ÒeMve ³eesi³e He³ee&³ee®eer efveJe[ keÀje.
De) efMe#eCe cnCepes veweflekeÀ õõõõö efJekeÀeme nes³e.
i)J³eeqkeÌlecelJe ii)IeìkeÀ iii)J³eeqkeÌle iv)#es$e
ye) efMe#eCee®es J³eeqkeÌleefve<þ O³es³e cnCepes ceeveJee®³ee megHle (DeblemLe) õõõõõ ®ee
vewmeefie&keÀ, megmebJeeoer DeeefCe ÒeeieeflekeÀ efJekeÀeme nes³e.
i)leekeÀo ii)MekeÌleer iii)#ecelee iv)mepe&veefMeuelee
keÀ) Flejebyejesyej õõõõ keÀjCes J³eeqkeÌleme DeeJeM³ekeÀ þjles.
i)mecee³eespeve ii)mebyebOe iii)keÀjej iv)pees[Ceer
[) ceeveJe ÒeeC³ee®³ee keÀener efveefM®ele õõ õõö IesTve pevceeme ³eslees.
i)iegCe ii)ÒeJe=Êeer iii)JeejbJeejerlee iv)ÒeeceeefCekeÀHeCee
3.8 meboYe&ûebLe
1) Heejmeveerme ve.je. (1987) `efMe#eCee®eer leeefÊJekeÀ Je meceepeMeem$eer³e YetefcekeÀe', HegCes vegleve
ÒekeÀeMeve.
2) kegbÀ[ues ce. y ee. (1986), `Mew#eefCekeÀ lelJe%eeve Je Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e', HegCes, ÞeerefJeÐee
ÒekeÀeMeve.

munotes.in

Page 40

40IeìkeÀ -4
efMe#eCee®es DeeOeej / DeefOe<þeve
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 efMe#eCee®es leeefÊJekeÀ DeefOe<þeve / DeeOeej
4.2.1 efMe#eCee®³ee leeefÊJekeÀ DeefOe<þevee®eer HeeMJe&Yetceer
4.2.2 leÊJe%eeve DeeefCe efMe#eCe
4.2.3 leÊJe%eevee®ee efMe#eCeeJejerue ÒeYeeJe
4.3 efMe#eCee®es meceepeMeem$eer³e DeefOe<þeve / DeeOeej
4.3.1 efMe#eCee®³ee meceepeMeem$eer³e DeeOeeje®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer
4.3.2 meceepeMeem$e DeeefCe efMe#eCe
4.3.3 meceepeMeem$ee®ee efMe#eCeeJejerue ÒeYeeJe
4.4 efMe#eCee®es ceevemeMeem$eer³e DeefOe<þeve / DeeOeej
4.4.1 efMe#eCee®³ee ceevemeMeem$eer³e DeeOeeje®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetc eer
4.4.2 ceevemeMeem$e DeeefCe efMe#eCe
4.4.3 ceevemeMeem$ee®ee efMe#eCeeJejerue ÒeYeeJe
4.5 meejebMe
4.6 meboYe&
4.0GefÎ<ìîes
efMe#eCee®eer Fceejle p³ee Hee³eeJej GYeer Deens l³eeceO³es ÒeecegK³eeves leerve cegK³e DeeOeej Deensle
les cnCepes leeef ÊJekeÀ, meceepeMeem$eer³e Je ceevemeMeem$eer³e ³ee leerve ÒecegKe DeeOeeje®eer ®e®ee& DeeHeCe
Keeueerue cegÐeeletve keÀjCeej Deenesle.
efMe#eCee®³ee leeefÊJekeÀ, meceepeMeem$eer³e, ceevemeMeem$eer³e DeefOe<þevee®ee DeLe& Je mebkeÀuHevee
mecepetve IesCes.
peerJevee®³ee efJeefJeOe HewuegbMeer ³ee MeeKee keÀMee mebyebefOele Deensle.munotes.in

Page 41

41lelJe%eeve, ceevemeMeem$e DeeefCe meceepeMeem$e Je efMe#eCe DeeefCe l³ee®es efJeefJeOe IeìkeÀ ³eeb®³ee
DeeblejmebyebOee®ee DeY³eeme keÀjCes.
efMe#eCee®³ee efJeefJeOe efMemleer efJe4.1ÒemleeJevee
DeeHeCe ceeieerue ÒekeÀjCeele efMe#eCee®eer efJeefJeOe O³es³es Je l³ee®³ee Hewueg®eer ®e®ee& kesÀueer.
efMe#eCee®eer O³es³e, JesU, keÀeUevegmeej yeouele iesuesueer efometve ³esleele meceepee®³ee yeou el³ee iejpee.
peerJevee®³ee yeouesu³ee keÀueHeveevegmeej Mew#eefCekeÀ O³es³e HetCe& keÀjC³eemeeþer lelJe%eeve, meceepeMeem$e,
ceevemeMeem$e F. efJekeÀe³e& lelJe%ee ve keÀjles. meceepeele keÀMee He×leerves jentve J³eJenej keÀjeJee ns meceepeMeem$e efMekeÀJeles lej
J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®ee De®egkeÀ Deboepe yeebOeC³ee®es keÀe³e& ceevemeMeem$e keÀjles l³eecegUs ³ee eflevner
Meem$ee®ee DeeOeej IesJetve efMe#eCee®eer O³e s³e þjefJeueer peeleele. efMe#eCe DeeefCe mebbyebefOele efJeHejmHej mebyebOeeletve J³ekeÌleer, meceepe DeeefCe je<ì^ ³eebvee DeeHeCe SkeÀ ÒekeÀejs DeeoMe& mJe©He osT
MekeÀlees.
4.2 efMe#eCee®es leeefÊJekeÀ DeefOe<þeve / DeeOeej
³ee peieele meg©JeeleerHeemetve®e ceeveJeeves mel³ee®ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. mel³ee®ee
MeesOe IesC³ee®eer lelJe%eevee®eer cetU ÒeJe=Êeer Deens. lelJe%eeve peerJeveeuee SkeÀ veJeerve efoMee osles. ®eebieues
efkebÀJee ³eesi³e efveCe&³e IesC³eemeeþer Je nsletHetJe&keÀ keÀe³e& keÀjC³eemeeþer lelJe%eevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
lelJe%eeve efMe#eCee®eer ÒesjkeÀ yeepet dns. lelJe%eeveeefMeJee³e ceeveJeer peerJeve mecepetve Ieslee ³esle veener.
meeceev³eHeCes J³ekeÌleer DeeefCe efle®eer ke=Àleer mecepetv e IesC³eemeeþer lelJe%eevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
lelJe%eevee®es DeeefCe peerJevee®es peJeU®es mebyebOe Deensle. peerJevee®eer efveefce&leer®e cetUele lelJe%eeveeHeemetve
meg© nesles. lelJe%eeve mJele:®eer DeesUKe efvecee&ve keÀ©ve DeeeflcekeÀ efJeke Àeme keÀjles DeeefCe mel³ee®³ee
cetUeMeer peeles cnCetve peerJeve DeeefCe lelJe%eeve SkeÀceskeÀebMeer DeefJeYeep³e Demetve l³eebvee JesieUs kesÀues peeT
MekeÀle veener. peerJeveeuee SkeÀ ÒekeÀejs leeefÊJekeÀ DeeOeej Deens DeeefCe l³ee He×leerves®e efMe#eCe euee ner
leeefÊJekeÀ DeefOe<þeve DemeCes iejpes®es Deens.
4.2.1 efMe#eCee®³ee leeefÊJekeÀ DeefOe<þevee®eer HeeMJe&Yetceer :
J³eeK³ee :
DeeHeCe efMe#eCe DeeefCe lelJe%eeve mebkeÀuHevee mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀ©.
lelJe%eevee®ee DeLe& DeeefCe mJe ªHe :
lelJe%eeve cnCepes pes efJe³ee Meyoe®eer GlHeÊeer ûeerkeÀ MeyoeHeemetve Peeuesueer Deens. Fbûepeerleerue Philosophy ³ee Meyoe®ee DeLe&
(Philos -Love) (Sophia -Wisdom) meg%eHeCee®es / MeneCeHeCee®es Òesce.munotes.in

Page 42

42%eeve DeeefCe MeneCeHeCee ³ee oesvner yeeyeer meceeve veenerle. %eeve legcner menpeHeCes IesT MekeÀlee
Hejbleg MeneCeHeCee ne mel³e JeeieC³eeletve ue#eele ³eslees. lelJe%eeve, mel³e DeeefCe peerJevee®³ee efvecee&Ce
nesCeeN³ee iejpee ³eeb®ee ef®ejbleve MeesOe Deens. efJemle=le DeLee&ves efMe#eCe mJepeerJeveHe×leer®ee SkeÀ ìHHee
Deens DeeefCe mebkegÀef®ele DeLee&ves efJe®eej kesÀuee lej mebHetCe& peieC³ee®eer le³eejer Deens. lelJe%eeve peerJeveeuee
SkeÀ megmebiele DeeefCe J³eeHekeÀ DeLe& Òeoeve keÀjles DeeefCe peerJevee®es O³es³e efveefM®ele keÀjles. DeeHeCeeme meJe&
ceeveJee®es J³eJenej DevegYeJe ³eeb®es cenÊJe mecepetve IesC³eemeeþer ceole keÀjles. peerJevee®³ee cetueYetle
ÒeMvee®eer Gllejs lelJe%eeveeletve®e efceUeuesuee r Deensle. peerJeveele ue#³e efveefM®ele keÀjC³eemeeþer Hee³eeYetle
ÒeMve mecepeC³eemeeþer lelJe%eevee®eer ceole Peeueer. lelJe%eeveecegUs peerJevee®³ee cetu³ee®eer yewþkeÀ, ³ee
efJeMJee®es cetU MeesOeC³eekeÀjerlee lelJe%eevee®ee GHe³eesie JesieJesieUîee m ebMeesOekeÀ efJe®eejJebleeveer kesÀuesuee
efometve ³eslees. lelJe%eeveeefMeJee³e peerJeveeuee DeLe& veener DeeefCe efMe#eCeeves peerJeve Deeveboer yeveJeC³eemeeþer
lelJe%eeveeefMeJee³e He³ee&³e veener.
y³eeK³ee :
je@me -’lelJe%eeve cnCepes peerJevee®es DeeoMe& mecepetve IesC³ee®³ee leeefÊJekeÀ Þe×e®es, efJeMJeemee®es
J³eeJeneefjkeÀ ceeO³eceeb®es meef¬eÀ³e Hewuet. “
pee@ve [îegF& -’Demes MeneCeHeCe pes peerJevee®es Dee®ejCe ÒeYeeefJele keÀjles. “
yesngve -lelJe%eeve cnCepes meJe& Meem$eeb®es Meem$e.
efMe#eCee®es mJeªHe :
efMe#eCe J³ekeÌleer®³ee meJee¥efieCe efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. leer SkeÀ peerJeveYej ®eeueCeejer
Òeef¬eÀ³ee Deens. efMe#eCeeletve Jew³eeqkeÌlekeÀ, vewmeefie&keÀ #ecelee efJekeÀefmele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
efMe#eC eeletve meJe& MekeÌleer®ee efJekeÀeme kesÀuee peelees. pemes MeejerefjkeÀ yeewef×keÀ, DeO³eelcekeÀ F. l³eecegUs
efMe#eCeeMeer J³ekeÌleer®es peerJeve DeeefCe DevegYeJe SkeÀceskeÀebMeer Ieefve<þ mebyebOe Demetve leer SkeÀe®e nelee®eer yeesìs
Je SkeÀe®e veeC³ ee®³ee oesve yeepet Deensle.
4.2.2 leÊJe%eeve DeeefCe efMe#eCe :
lelJe%eeve efMe#eCee®eer DeeF& Deens. efMe#eCe lelJe%eeveeme pevce osles lej lelJe%eeve peerJevee®es
O³es³e / meeO³e efveefM®ele keÀjles lej efMe#eCe les O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþer Òe³el ve keÀjles. ceveg<³e ne
oesvner efJeDeeefCe HejmHejeJeuebyeer Deensle. Òel³eskeÀ lelJe%eeveHeeMeer Mew#eefCekeÀ ¢ef<ìkeÀes Demelees lej Òel³eskeÀ
efMe#eCele%ee®³ee peerJeveemeeþer lelJe%eeve iejpes®es Demeles. lelJe%eeveeefMeJee³e efMe#eCe He×leer HetCe& nesT
MekeÀle veener. lelJe%eeve peerJevee®eer O³es³e efMe#eCeeÜejs HetCe& keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles. efMe#eCe
J³eeJeneefjkeÀ peerJeveele lelJe%e evee®eer O³es³e / GefÎ<ìîes HetCe& keÀjles.
lelJe%eeve DeeefCe efMe#eCe ns HejmHejeJej DeJeuebyetve Deens ns DeeHeCeeme ieewlece yegd×, ieebOeer,
ûeerkeÀ efJe®eej ³eebveer HegjeJ³eeefveMeer oeKeJetve efouesues Deens. l³eeb®³ee Mew#eefCekeÀ ³eespeveeletv e leeefÊJekeÀ oMe&ve
DeeHeCeeme HeneJe³eeme efceUles.munotes.in

Page 43

43Goe. Huesìes®³ee DeeoMe&Jeeoe®ee pevce l³ee®³ee efMe#eCee®³ee meebmke=ÀeflekeÀ ³eespevesceOetve
Peeuesuee efomelees.
ªmees®es meeceeefpekeÀ lelJe%eeve l³ee®³ee vekeÀejelcekeÀ Je vewmeefie&keÀ efMe# eCeeletve efometve ³esles.
ÒekeÀuHe He×leer
keÀuee meeefnl³eeleerue He×leer
l³eecegUs efMe#eCe ns lelJe%eeveeJej DeeOeeefjle veener Demes cnCelee ³esCeej veener. efMe#eCe
Òeef¬eÀ³eeceO³es lelJe%eeveeÜejs mel³e DeeefCe lelJe ÒemLeeefHele kesÀuesues Deensl e. meJe& Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®ee
Hee³ee lelJe%eeve®e Deens. lelJe%eeve peerJevee®eer meg$es efveefM®ele keÀjles DeeefCe ³ee meg$eeÜejs megKeer peerJeve
keÀMee He×leerves keÀjeJe³ee®es ³ee®³ee meg®evee osC³ee®es keÀece efMe#eCe keÀjles. lelJe%eeveeef MeJee³e
efMe#eCeHe×leer cnCepes DeebOeUsHeCee. efMe#eCeeefMeJee³e lelJe%eeve cnCepes HeebieUsHeCee Deens Demes cnìues lej
JeeJeies þjCeej veener.
lelJe%eeve efMe#eCee®ee efveefM®ele O³es³e meeO³e keÀ©ve osC³ee®es keÀe³e& keÀjles. l³eecetUs
lelJe%eeveeb®e e meJee¥ieer ÒeYeeJe efMe#eCeeJej efometve ³eslees.
ƒO³es³e
ƒDeY³eeme¬eÀce
ƒHe×leer
ƒefMe#ekeÀ
ƒHeeþîeHegmlekesÀ
ƒÒeMeemeve
ƒefMemle
ƒcetu³eceeHeve
efMe#eCee®ee Demee SkeÀner Hewuet veener p³eevee lelJe%eevee®ee DeeOeej veener. peerJeve He×leer,
efMe#eCe He× leer þjJeleebvee Demee SkeÀner IeìkeÀ p³eeJej lelJe%eevee®ee ÒeYeeJe He[uesuee efometve ³esle veener.
4.2.3 leÊJe%eevee®ee efMe#eCeeJejerue ÒeYeeJe :
efMe#eCee®eer O³es³e OeesjCes DeeefCe lelJe%eeve -
efMe#eCee®³ee meJe& O³es³e OeesjCeeJej lelJe%eevee®e e ÒeYeeJe He[uesuee efometve ³eslees. lelJe%eeve
efMe#eCee®es GefÎ<ìîes efveOee&efjle keÀjles. efMe#eCeHe×leerle keÀeUevegmeej O³es³e yeoueleele l³eebvee JesUeJesUer
efveOee&efjle keÀjC³eemeeþer lelJe%eeve GHe³eesieer He[les.
lelJe%eeve DeeefCe DeY³eeme¬ eÀce :
lelJe%eeve efMe#eCee®eer O³es³e þjefJeles. ns O³es³e keÀMee He×leerves HetCe& keÀjeJe³ee®eer ns
DeY³eeme¬eÀceeÜejs þjJeues peeles. DeY³eeme¬eÀce þjefJeC³eemeeþer lelJe%eevee®ee DeeOeej I³eeJee ueeielees.munotes.in

Page 44

44lelJe%eeveeÜejs DeY³eeme¬eÀce keÀmee DemeeJe e l³eeletve keÀesCeleer GefÎ<ìîes HetCe& JneJeerle ns þjJeues peeles.
DeY³eeme¬eÀceeleerue mecem³eeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer lelJe%eevee®ee DeeOeej Iesleuee peelees.
lelJe%eeve DeeefCe Heeþîe HegmlekesÀ :
HegmlekesÀ ns DeY³eeme¬eÀcee®ee Yeeie D eensle. ³eesi³e HeeþîeHegmlekesÀ ner lelJe%eeveeMeer mebyebefOele
Demeleele. HeeþîeHegmlekeÀeb®eer efveJe[ keÀjleevee l³eeceO³es DeeoMe& meceepe efveefce&leermeeþer DeeJeM³ekeÀ
DemeCeejer cetu³es meceeefJe<ì kesÀueer peeleele Je DeMee DeeoMee¥vee Je cetu³e ebvee efveefM®ele keÀjC³ee®es keÀe³e&
lelJe%eeve keÀjles. l³eecetUs keÀesCelesner HeeþîeHegmlekesÀ le³eej keÀjleevee l³eeJej lelJe%eevee®es Òeefleefyebye
He[les.
lelJe%eeve DeeefCe efMe#eCeHe×leer :
efMe#eCeHe×leerceO³es efJeÐeeL³ee¥vee pes keÀueelcekeÀ %eeve osJetve mebJeeo meeOeuee peelees l³eeuee
lelJe%eevee®eer pees[ Demeles. DeO³e³eve -DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³ee ÒeYeeJeer yeveJeC³eemeeþer Je efJeÐeeL³ee¥yejesyej
ÒeYeeJeer mebJeeo keÀjC³eemeeþer Jeiee&le JesieJesieUs leb$e Je meeOeves JeeHejC³eemeeþer Deee fCe ³ee meJe& Òeef¬eÀ³es®es
meceeOeeve nesC³eemeeþer lelJe%eevee®ee DeeOeej ÐeeJee ueeielees. efvemeie&Jeeoer lelJe%eeveeves efJeÐeeLeeakeWÀefêle
He×leerJej Yej efouesuee efometve ³eslees lemes®e efJeÐeeL³ee&ceOeerue GHepele Je menpe Demeuesu³ee #ecelee
DeesUKeC³eemeeþerner lelJe%eeve GHe³eesieer He[les. ªmees, efHeÀ®eles DeeefCe cee@ìsmejer ³ee meejK³ee
efMe#eCele%eebveer cnìues Deens. efMe#ekeÀeb®ee DeJeeJeM³ekeÀ efMe#eCe Òeef¬eÀ³esceO³es nmle#esHe Demelee keÀecee
ve³es. Hejbleg DeeoMe&Jeeoer lelJe%eevesn er nmle#esHee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer ceeveueer Deens. HeCe l³eeyejesyej®e
DeeoMe&Jeeoe®ee Demeener leke&À Deens keÀer cegueebvee keÀener efJeefMe<ì cetu³es mecepetve I³eeJeer ueeieleele. l³eecegUs
efMe#ekeÀ keWÀêer efMe#eCeHe×leer DemeeJeer. Hejbleg e fMe#eCeHe×leer efJeÐeeLeeakeWÀefêle Demees efkebÀJee efMe#ekeÀ keWÀefêle
leer lelJe%eeveeefMeJee³e HetCe& nesT MekeÀle veener.
lelJe%eeve DeeefCe efMemle :
efMemleer®es mJeªHe Demees efkebÀJee efMemleer®es ÒekeÀej ns lelJe%eeveeÜejs®e þjefJeues peeleele .
DeebOeUîee Dee%eeOeejkeÀHeCee®³ee efJe©× efvemeie&Jeeoeves keÀuee Je meeefnl³eeletve J³ekeÌleer®³ee Deelce¢{lesJej
peesj efouee Deens. DeeoMe&Jeeoer lelJe%eeveeves Demes cnìues keÀer J³ekeÌleerves efMemle mJele:ntve HeeUueer
Heeefnpes. l³eeb®³ee celes ef Memle ner efMe#ekeÀe®³ee J³ekeÌleercelJeeletve efvecee&Ce nesles. cnCetve efMe#ekeÀeleerue
efMemleerJej lelJe%eevee®ee ÒeYeeJe efometve ³eslees.
lelJe%eeve DeeefCe efMe#ekeÀ :
efMe#ekeÀ ne Mew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³es®ee Deelcee Deens. efMe#ekeÀ HeÀkeÌle %ee ve®e osle veener lej
meceepeele ceeCetme cnCetve peieC³eemeeþer Hee$e yeveJelees. Hejbleg efMe#ekeÀeuee HeefjHetCe& nesC³eemeeþer
lelJe%eevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. lelJe%eeveecegUs efMe#ekeÀeceO³es meKeesue %eevee®eer efveefce&leer nesles.
cnCetve ef Me#ekeÀeJej lelJe%eevee®ee ÒeYeeJe He[lees DeeefCe efMe#ekeÀ ne efMe#eCeÒeef¬eÀ³es®ee IeìkeÀ Deens.
He³ee&³eeves efMe#eCeeJej lelJe%eevee®ee ÒeYeeJe He[lees.
lelJe%eeve DeeefCe Mew#eefCekeÀ ÒeMeemeve :
Mew#eefCekeÀ ÒeMeemeve ns lelJe%eeveeb®³ee ceeiee&e fMeJee³e ®eeuele veener. lelJe%eeveeÜejs Mew#eefCekeÀ
ÒeMeemeve Heej Hee[C³eemeeþer ceeveefmekeÀ ®ee®eC³ee, J³ekeÌleercelJe ®ee®eC³ee le³eej kesÀu³ee peeleele.
YeefJe<³eeleerue Deboepe yeebOeC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ ÒeMeemeveeuee lelJe%eevee®ee DeeOeej I³ee Jee ueeielees.munotes.in

Page 45

45lelJe%eeve DeeefCe cetu³eceeHeve :
efMe#eCeHe×leerceO³es efJeÐeeL³ee&®es meJe& ÒekeÀej®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer lelJe%eeve iejpes®es
Deens. pemes cetu³eceeHevee®eer He×le keÀesCeleer DemeeJeer cetu³eceeHeve meeOeves keÀesCeleer JeeH ejeJeerle ³ee meJe&
ÒeMvee®eer GÊejs lelJe%eeveeÜejs efceUleele. cnCetve cetu³eceeHeveeJej lelJe%eevee®ee ÒeYeeJe efomelees Je
cetu³eceeHeve ne efMe#eCeÒeef¬eÀ³es®ee SkeÀ Yeeie Deens.
4.3 efMe#eCee®es meceepeMeem$eer³e DeefOe<þeve / DeeOeej
leeefÊJeke À Je ceevemeMeem$eer³e DeeOeejeyejesyej efMe#eCee®³ee meceepeMeem$eer³e DeefOe<þevener
cenÊJee®es Demeu³eecegUs l³ee®ee DeY³eeme keÀjCes iejpes®es Deens.
4.3.1 efMe#eCee®³ee meceepeMeem$eer³e DeeOeeje®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer :
meceepeMeem$ee® ³ee efJekeÀemee®³ee Feflenemee®eer meg©Jeele ÖeWÀ®e lelJe%e Deeie<ì keÀe@Hle ³eebveer
1837 ceO³es kesÀueer. l³eebves meceepeMeem$e ³ee Meyoe®ee ÒeLece JeeHej kesÀuee. meceepeMeem$eeceO³es meceepe
DeeefCe J³ekeÌleer ³eeb®³eeleerue mebyebOeeb®ee Meem$eer³e H e×leerves DeY³eeme kesÀuee peelees. J³ekeÌleerves efvecee&Ce
kesÀuesu³ee meceepeeletve J³ekeÌleer efMe#eCe Iesles. ne SkeÀ meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³es®ee Yeeie Deens. l³eeme SkeÀ
meeceeefpekeÀ keÀe³e& DeeefCe meboYe& Deens. SkeÀ MeeUe meceepe efveefce&leer®es keÀe³e& keÀjles DeeefCe meceepe efMe#eCe
megjef#ele þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees cnCetve efMe#eCe meceepeemeeþer SkeÀ keÀejCe Je GlHeeove oesvner Deens.
meceepeeleerue efvecee&Ce nesCeejs ÒeMve DeeefCe iejpee meceepeele®e mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ ee
mees[efJeC³eemeeþer efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eecegUs ³eeceOeerue mebyebOe ne DeebleefjkeÀ mJeªHee®ee
Deens. ³ee meJee¥®eer Hetle&lee nesC³eemeeþer meceepeMeem$ee®ee DeeOeej efMe#eCeemeeþerner I³eeJee ueeielees. cnCetve
efMe#eCeeuee meceep eMeem$eer³e DeefOe<þeve iejpes®es Deens.
J³eeK³ee :
’meceepeMeem$e cnCepes J³ekeÌleer -J³ekeÌleerleerue mebJeeo DeeefCe DeeblejmebyebOe l³eeb®eer Òeke=Àleer DeeefCe
HeefjCeece ³eeb®ee DeY³eeme nes³e.“ -efievmeyeie&
’meceepeMeem$e cnCepes mecegneleerue ceeveJeer Jele&vee®ee D³eeme.“
’meceepeMeem$e meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³eeb®ee DeY³eeme.“
’meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee ®eeueerefjleer HejbHeje meeceeefpekeÀ mebmLee DeeefCe l³ee®³ee
mecetnpeerJeveeMeer efveie[erle DemeCeeN³ee peerJeveHe×leer®ee Je efJe®eejHe×l eer®ee DeY³eeme.“ -efkeÀcyeeue ³ebie
4.3.2 meceepeMeem$e DeeefCe efMe#eCe :
efMe#eCe meceepeMeem$ee®eer J³eeHleer :
Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$e efJemeeceeefpekeÀ MekeÌleer Je meb mLee pemes keÀer Mew#eefCekeÀ mebmLee, Oeeefce&keÀ mebmLee kegÀìgbye mebmLee ef¬eÀ[emebIe,
meeceeefpekeÀ mebIe, mebIeìvee F. efJeefJeOe keÀe³ee&ceOetve meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ IeìkeÀeleerue mebIemenkeÀe³e& ³ee meJee¥®ee DebleYee&Je ³ee efJe jsef[Dees, Je=ÊeHe$es, efmevescee ³ee meeOeveeb®ee JeeHej neslees. ³eeb®eener ³ee efJel³eeyejesyej ³eeletve nesCeejs meeceeefpekeÀ efve³eb$eC e Je meeceeefpekeÀ yeoue ³eeb®ee meg×e DeY³eeme ³ee efJekesÀuee peelees. ³ee meJe& meceepeMeem$eer³e yeeyeeR®ee HeefjCeece ne efMe#eCee®³ee O³es³e DeeefCe GefÎ<ìebJej neslemunotes.in

Page 46

46Demelees. DeY³eeme¬eÀce, MeeUe, Mew#eefCekeÀ mebIeìvee J³ekeÌleerceÊJe efJe keÀeme MeeUe J³eJemLeeHeve F. ceO³es
meeceeefpekeÀ ¢<ìerves meeceeefpekeÀ mecem³ee mees[efJeC³ee®es keÀe³e& meceepeMeem$e keÀjles. DeO³eeHeve keÀjCeeN³ee
efMe#ekeÀe®ee meceepeeMeer mebyebOe ³esJetve l³ee®ee ÒeYeeJe l³ee®³ee J³ekeÌleercelJeele efometve ³esl ees. ³ee meJee¥®ee
DeY³eeme Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$eele kesÀuee peelees.
efMe#eCee®es meceepeMeem$eer³e DeeOeej Keeueerue IeìkeÀeletve mHe<ì nesleerue.
1) meeceeefpekeÀ peerJeve
2) meeceeefpekeÀ efve³eb$eCe
3) mebj#eCe DeeefCe meeceeefpekeÀ Jeejmee
4)meeceeefpekeÀ Òeieleer
5) meeceeefpekeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee
4.3.3 meceepeMeem$ee®ee efMe#eCeeJejerue ÒeYeeJe :
Jejerue meJe& ®e®exletve Demes ue#eele ³esles. meleleHeCes DeeHeCeeme meceepee®ee efMe#eCeeJej ÒeYeeJe
He[leebvee efometve ³eslees. Mew#eef CekeÀ meceepeMeem$e ns DeeOegefvekeÀ Mew#eefCekeÀ efme×ebleeJej Yej osles. l³eeletve
efMe#eCee®eer O³es³es Je GefÎ<ìîes mHe<ì keÀjles. cnCepes®e efMe#eCee®eer GefÎ<ìîes þjefJeleebvee meceepee®ee
efJe®eej keÀjeJee®e ueeielees. lemes®e efMe#eCeeleerue DeY³ee me¬eÀce j®evee efMekeÀJeC³ee®eer He×le Mew#eefCekeÀ
mebIeìve DeeefCe ÒeMeemeve ³ee meJe& iees<ìer lesLeerue meceepee®³ee ®eeueerefjleer ª{er HejbHeje yeesueerYeemebmke=Àleer ³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve®e þjJeeJ³ee ueeieleele.
efMe#eCee®ee DeLe& :
efMe#e Ce cnCepes Meeues³e efMe#eCeeHeemetve HeÀkeÌle met®evee osCes veJns lej efJeÐeeLeea ne keWÀêmLeeveer
ceevetve efJeÐeeL³ee&®ee MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ Je YeeJeefvekeÀ meeceeefpekeÀ Je J³eeJeneefjkeÀ efJekeÀeme keÀjCes.
lemes®e J³ekeÌleercelJee®ee meJee¥e fieCe efJekeÀeme keÀjCes DeeefCe ®eeefj$³e efveefce&leer keÀjCes. ³eemeeþer meeceeefpekeÀ
peerJeveele Mew#eefCekeÀ mebmLee keÀe³e& keÀjleebvee efometve ³esleele. meeceeefpekeÀ peerJeveele meJe& ÒekeÀej®³ee Je
DeefleefjkeÌle Meeues³e GHe¬eÀcee®ee meceeJesMe neslees. l³eeletve J³ekeÌleer meeceeefpekeÀ peerJevee®ee DevegYeJe Ieslees.
³ee Òeef¬eÀ³esÜejs meeceeefpekeÀ Òeef¬eÀ³ee DeeefCe l³eeJej ÒeYeeJe Hee[Ceejs IeìkeÀ ³ee®ee efMe#eCeeJej HeefjCeece
neslees. DeO³e³eveeÜejs meeceeefpekeÀ Deebleef¬eÀ³ee DeeefCe me eceeefpekeÀ ÒesjCee efvecee&Ce nesleele. efMe#eCe ns
meceepeeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀeuee efJekeÀefmele keÀjCes. pesCeskeÀ©ve J³ekeÌleer meceepee®ee DeeoMe& meom³e nesT
MekeÀlees. ³eelegve l³eeuee ®eebieu³ee ÒekeÀej®es DevegYeJe efceUt MekeÀleele. DeMeeÒeke Àejs efMe#eCeeuee
meceepeMeem$ee®eer pees[ osTve Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®eer efveefce&leer Peeuesueer Deens.
efMe#eCee®es nslet / O³es³e :
efMe#eCee®³ee O³es³e / GefÎ<ìeJej DeÒel³e#eHeCes Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee ÒeYeeJe He[lees.
meceepeMeem$e %e efMe#eCee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ Hewuetvee meceeve cenÊJe osleele. DeeOegefvekeÀ
efMe#eCee®ee nslet meeceeefpekeÀ Òeieleer DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ efJekeÀeme keÀjCes Deens. efMe#eCe Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeve Je
meeceeefpekeÀ peerJeve D eeoMe& yeveJeC³eemeeþer GHe³eesieer He[les. efMe#eCe J³ekeÌleeruee Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ
IeìkeÀ cnCetve me#ece yeveefJeles. efMe#eCe J³ekeÌleer®ee meeceeefpekeÀ yeewef×keÀ veweflekeÀ meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ,
MeejerefjkeÀ efJekeÀeme Ie[Jet ve DeeCeC³eemeeþer ceole keÀjles. lemes®e l³eeceOeerue ®eebieu³ee meJe³eer, keÀewMeu³e
DeefYeJe=Êeer DeeefCe ¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele keÀ©ve meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Heej Hee[C³ee®eer #ecelee efvecee&Ce
keÀjles.munotes.in

Page 47

47efMe#eCee®eer keÀe³ex :
De) meeceeefpe keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Jeejm³ee®ee Òemeej
ye) veJeerve meeceeefpekeÀ He×leer®ee efJekeÀeme
keÀ) mepe&veMeerue DeeefCe efJeOee³ekeÀ YegefcekeÀe
efMe#eCe, kegÀìgbye, Oeeefce&keÀ mebIeìvee, jsef[Dees, ìer.Jner. efmevescee Je=ÊeHe$es, MeeUe ³eeb®³ee
ceeO³eceeletve meebmke=ÀeflekeÀ Jeejm³ee®ee Òemeej keÀjC³eemeeþer ceole keÀjles. Hejbleg efMe#eCe YetlekeÀeUeleerue
meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee®e Òemeeefjle keÀjle vemetve veJeerve meeceeefpekeÀ He×leer®ee efJekeÀemeHeCe keÀjles lemes®e
Deejesi³eoe³eer, Deejec eoe³eer, ie=npeerJeve peieC³eemeeþer mepe&veMeerue DeeefCe efJeOee³ekeÀ YetefcekeÀener Heej
Hee[les.
DeY³eeme¬eÀcee®eer j®evee :
DeY³eeme¬eÀcee®eer j®eves®³ee lelJeeJej Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$ee®ee ÒeYeeJe He[lees. ³eekeÀ[s
ogue&#e keÀ©ve ®eeueCeej ve ener. Hejbleg DeeOegefvekeÀ ³egieele DeY³eeme¬eÀcee®³ee j®eves®es HeejbHeeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesve
DeMeem$eer³e Deensle cnCetve veekeÀejues iesues Deensle. DeY³eeme¬eÀceeÜejs pes efMe#eCe Ðee³e®es Deens les
meeceev³e efJeÐeeLeea ie=nerle Oe©ve Demeues Heeefnpes pesCeskeÀ©ve l³ee®³ee meJee¥efieCe efJekeÀemeemeeþer
efJeÐeeL³ee¥vee l³ee®ee GHe³eesie nesF&ue. DeeOegefvekeÀ efMe#eCeeceO³es DeY³eeme¬eÀce cnCepes kesÀJeU HegmlekeÀer
%eeveeHegjles ce³ee&efole veener lej l³eeceOetve efJeÐeeL³ee&uee MeeUsleerue efJeefJeOe GHe¬eÀceele meceeefJe<ì keÀ©ve
IesCes iejpes®es Deens. Deelee cegueebvee meeceeefpekeÀ mebJeeoemeeþer meJe& ÒekeÀej®es DevegYeJe SkeÀef$ele osCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
DeeOegefvekeÀ DeY³eeme¬eÀceeÜejs meeceeefpekeÀ iejpee HetCe& nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efMe#eCeeÜejs
vegmeles efJe®eej ve efMekeÀJelee Jele&ceeveele keÀe³e Ie[le Deensle ³ee®³ee keÀuHeveener osCes iejpes®es Deens. cetue
efoIe&keÀeU efMe#eCe Òeef¬eÀ³esceO³es menYeeieer nesTve %eeve Deelcemeele keÀjC³eemeeþer me#ece yeveefJeCes Deens.
³eeletve l³eeuee GlHeeefole GHe³eesieer cetu³es meeO³e JneJeerle DeMeer DeHes#ee kesÀueer peeles.
l³eecegUs keÀeceeJej / jespeieejeJej DeeOeeefjle efMe#eCe meeceeefpekeÀ efJekeÀemeemeeþer cegueebvee ceole
keÀjles.
1.DeY³eeme¬eÀce meceepee®³ee iejpee HeefjefmLel eer Je mecem³ee efJe®eejele IesJetve le³eej kesÀuee Heeefnpes.
2.DeY³eeme¬eÀceeÜejs JeemleefJekeÀ MebkeÀeb®es /mecem³ee®es meceeOeeve Peeues Heeefnpes.
3.DeY³eeme¬eÀceeletve meeceeefpekeÀ mesJeeb®es cetu³e Òeefleefyebefyele JneJes.
4.DeY³eeme¬eÀceeletve peeie eflekeÀ meceepeele efìkesÀue ³ee ¢<ìerves cetue le³eej Demeues Heeefnpes.
l³eecegUs MeeUe ³ee meeceeefpekeÀ keÀe³ex Je peyeeyeoejer Heej Hee[C³eeN³ee meeceeefpekeÀ mebmLee
Peeu³ee Heeefnpesle.
Meeues³e mebIeìve DeeefCe J³eJemLeeHeve :
Meeues³e ÒeMeeme vee®es Deelee ueeskeÀMeenerkeÀjCe kesÀuesues Deens. efJeÐeeL³ee&uee Meeues³e
ÒeMeemeveeceO³es menYeeieer keÀ©ve ÒeMeemekeÀer³e peyeeyeoejer Heej Hee[ueer peeles. meO³ee DeeOegefvekeÀ
efMe#eCeele efMe#ekeÀ efce$e lelJe%e Je ceeie&oMe&keÀe®³ee YetefcekesÀle Deens. ³ee keÀeceemeeþer l³eeuee mJele:neueemunotes.in

Page 48

48le³eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeuee efceUeuesueer peyeeyeoejer Heej Hee[C³eemeeþer l³ee®es J³ekeÌleercelJe
³eesi³e Je GÊece DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
ceeveJeer mebyebOee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Me eUe meceepe DeeJeM³ekeÀ Deens. ns mebyebOe efMe#eCee®es
DeY³eeme¬eÀce yeveJeC³eemeeþer GHe³eesieer He[leele. Deelee meeceeefpekeÀ leb$es JeeHe©ve MeeUsleerue
efJeÐeeL³ee¥ceO³es ieì ÒesjkeÀ MekeÌleer JeeHejueer peeles.
DeO³eeHeve He×leer :
DeO³eeHeve He× leern Mew#eefCekeÀ meceepeMeem$eeves ÒeYeeefJele Peeu³ee Deensle. efMe#ekeÀ DeO³eeHeve
He×leer Je leb$es JeeHe©ve GefÎ<ìîes Je meg®evee meeefnl³e ³eeceO³es mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjle Deens.
³ee He×leer Je leb$es leerve lelJeeJej DeeOeeefjle Deensle. l eer-
1) meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleeruee le[lees[ keÀjC³eemeeþer efkebÀJee mecee³eespeve keÀjC³eemeeþer Jeiee&le ÒeeHle
keÀewMeu³ee®ee Je %eevee®ee GHe³eesie keÀjC³ee®eer He×le
2) MeeUsyeensjerue meeceeefpekeÀ Jele&vee®es cenÊJe mecepetve meebieCeejer He×l e
3) meeceeefpekeÀ MekeÌleeruee SkeÀef$eleHeCes leeW[ osCeejer DeMeer He×leer. p³eecegUs meeceeefpekeÀ peerJeveele
meeceeefpekeÀ mecee³eespeve #ecelee efvecee&Ce nesF&ue.
cegK³e JewefMe<ìîes :
1) DeO³eeHeve He×leerÜejs efJeÐeeLeea keÀewMeu³es Deelcemeele keÀjC³eemeeþer me#ece Peeuee Heeefnpes.
2) meeceeefpekeÀ mecee³eespeves®eer #ecelee efJekeÀefmele keÀjlee Deeueer Heeefnpes.
3) meeceeefpekeÀ leb$es, ÒekeÀuHe DeeefCe ieì He×le ³eeb®³ee efJemle=le J³eeK³eeveeletve Hegve&mLeeHevee kesÀueer
Heeefnpes.
efMe#ekeÀ :
efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle efMe#ekeÀ ne cenÊJee®ee Deens. l³eeÜejs efMe#eCeeuee ieleer efceUles. l³eeJej
meceepee®ee IeìkeÀ ³ee veel³eeves lees p³ee meceepeele jenelees l³ee®ee ÒeYeeJe l³eeJej keÀUle vekeÀUleHeCes
He[uesuee Demelees Je l³ee®³ee J³ek eÌleercelJeele meeceeefpekeÀ ÒeYeeJee®es Òeefleefyebye efometve ³esles. DeMee He×leerves
efMe#ekeÀe®³ee ceeO³eceeletve efMe#eCeeJej meceepeMeem$eer³e ÒeYeeJe efometve ³eslees. l³eeves JeeHejuesu³ee Mew#eefCekeÀ
meeOeveeJejner DeO³eeHevee®ee meeceeefpekeÀ m eeOeves JeeHejlees ³eeJej efJeÐeeL³ee¥®ee efJekeÀeme Ie[gve ³eslees.
4.4 efMe#eCee®es ceevemeMeem$eer³e DeefOe<þeve / DeeOeej
DeeOegefvekeÀ efMe#eCeeJej ceevemeMeem$ee®ee KetHe ceesþe ÒeYeeJe efometve ³eslees. ceevemeMeem$e DeeefCe
efMe#eCe ³eeceO³es c etueYetle mebyebOe efometve ³esleele. Mew#eefCekeÀ efme×ebleeÜejs ceeveJeer Jele&vee®es mJeªHe mHe<ì
kesÀues peeles.munotes.in

Page 49

494.4.1 efMe#eCee®³ee ceevemeMeem$eer³e DeeOeeje®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer :
ceevemeMeem$ee®es mJeªHe :
meJe& Meem$ee®³ee keWÀ êmLeeveer ceeveJe Demeu³ee keÀejCeeves l³eeuee mecepetve IesCes iejpes®es Deens.
ceeveJeeuee mecepetve IesC³eemeeþer l³ee®ee Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCetve®e Jele&vee®ee
DeY³eeme keÀjC³eemeeþer p³ee Meem$ee®eer efveefce&leer Peeuee rl e sc n C e p e sc e e v e m e M e e m $ en e s ³ e .³ e e
ceevemeMeem$ee®ee GHe³eesie efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle keÀ©ve efMe#eCee®eer efveefM®ele O³es³e DeeHeu³eeuee HetCe& keÀjlee
³esleerue. l³eecegUs ceevemeMeem$eeleerue keÀuHevee, YeeJevee, ÒesjCee, menmebyebOe J³ekeÌleercelJe efJekeÀeme F.
mebkeÀuHevee®es mJeªHe mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ceevemeMeem$eeuee FbûepeerceO³es Psychology
cnìues peeles. Psyche cnCepes ceve DeeefCe logos cnCepes Meem$e ³ee®ee DeLe& cevee®ee Meem$e Demee
neslees. ³ee oesve MeyoeHeemetve Psycho logyne Meyo ª{ Peeuee Deens.
20 J³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee pes.yeer. Je@ìmeve ³eebveer ceevemeMeem$e cnCepes Jele&vee®es
efJe%eeve Demes cnìues Deens. Flej Meem$eeÒeceeCes ceevemeMeem$ee®³ee cegK³e oesve MeeKee Deensle.
1) Òe³eesefiekeÀ ceevemeM eem$e
2) J³eeJeneefjkeÀ ceevemeMeem$e
ceeveJeer Jele&vee®eer Je=dÊeer efveOee&efjle keÀjC³eemeeþer Je ceeveJeer peerJeve megOeejC³eemeeþer
ceevemeMeem$e GHe³eesieer He[les.
Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e :
Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e efJeÐeeL³ee&®³ee Jele& vee®ee Meem$eer³e He×leerves DeY³eeme keÀjles DeeefCe
efMe#eCeÒeef¬eÀ³ee megjUerle nesC³eemeeþer ceole keÀjles. ns efJeefMe<ì #es$eele GHe³eesefpele ceevemeMeem$e cnCetve
DeesUKeues peeles. cetueeb®es Mew#eefCekeÀ Jele&ve DeeefCe l³eeÜejs GHe³eesieer DemeC eejs %eeve ceevemeMeem$eeletve
efMe#eCeele DeY³eemeCee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
ªmeesves efMe#eCeeuee ceevemeMeem$ee®ee DeeOeej Deens Demes cnìues Deens. ªmees SkeÀ
ceevemeMeem$e lej neslee®e HeCe l³ee Deieesoj meg©Jeeleeruee lees meceepemegOeejkeÀ J e efMe#eCe lelJe%e neslee.
l³ee®³ee celes Òel³eskeÀ cetue SkeÀ HegmlekeÀ Deens Je efMe#ekeÀ SkeÀ keÀLeekeÀej Deens. les mecepetve IesC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. yeeueceevemeMeem$e, ceeveJeer ceevemeMeem$e ³ee ceevemeMeem$ee®ee MeeKeeÜejs efJeÐeeLeea
Jele&vee®ee DeY³eeme keÀ©ve efMe#eCeeuee ceevemeMeem$eer³e DeeOeej efouee.
4.4.2 ceevemeMeem$e DeeefCe efMe#eCe :
ªmees nyee&ì ÖeÀesyesue cee@ìsmejer, pee@ve [îegF& ³ee lelJeJesl³eeb®³ee veJeerve efJe®eejebcegUs efMe#eCeele
ceevemeMeem$eer³e efJe®eejÒe Ceeueer meg© Peeueer. efMe#eCee®³ee Òeef¬eÀ³esle efMe#ekeÀ efJeIeìkeÀ Demeleele. pegv³ee efMe#eCe He×leerle yeeuekeÀe®es ogue&#e nesTve efMe#ekeÀ Je efJeDemes l³eecetUs yeeuekeÀe®³ee iejpee, DeeJe[erefveJe[e r ef¬eÀ³eeefMeuelee menÒeJe=Êeer F. ogue&#e nesTve HegmlekeÀer
%eeveeJej Je HeeþeblejeJej DeeJeemleJe Yej osC³eele ³esF&. efMe#ee, jeie, OeekeÀ ³eeb®³ee meene³³eeves efMe#ekeÀ
DeeHeues Je®e&mJeer J³eeqkeÌlecelJe DeyeeefOele jeKeerle Demes. ªmees veblej Hes mì@uee@lmeervesner efMe#ekeÀeuee
ceevemeMeem$ee®eer yewþkeÀ efoueer Deens. cegueebveer mJele:®³ee ke=Àleer mJele:®es DevegYeJe, mJele:®es efvejer#eCe
³eeceOetve %eeve efceUJee³e®es. HegmlekeÀeuee HeÀejMes cenÊJe ve oslee efvemeie& -efvejer#eCe Je mJeevegYeJ e³ e e b v e e
cenÊJe Ðee³e®es.munotes.in

Page 50

50Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e efJeÐeeL³ee&®ee efJekeÀeme DeO³e³eve Òeef¬eÀ³ee meeceeefpekeÀ mecee³eespeve
J³eeqkeÌleiele efYeVelee, MeejerefjkeÀ #ecelee ceeveefmekeÀefjl³ee efmLejlee ³ee meJe& mecem³ee Je ÒeMveebvee mecepetve
IesT ve mees[efJeC³ee®es keÀece ceevemeMeem$e keÀjles.
efMe#eCee®es efJeefJeOe ceevemeMeem$eer³e DeeOeej :
1) cegueeb®ee DeY³eeme :
efMe#eCeÒeef¬eÀ³esle meceeefJe<ì Demeuesu³ee cenÊJee®ee IeìkeÀ SkeÀ efJeÐeeLeea Demelees ne efJeÐeeLeea
DeY³eemeC³eemeeþer l³e eb®es Jele&ve DeY³eemeCes iejpes®es Deens. l³eeletve DeeHeu³eeuee l³ee®³ee vewmeefie&keÀ
iejpee, ÒeJe=Êeer, l³eebvee megOeejC³eemeeþer GHee³e³eespevee ³ee meJee¥®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer
ceevemeMeem$ee®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ceevemeMeem$e ecegUs efJeÐeeL³ee&®³ee Jele&veeJe©ve
efMe#ekeÀ l³ee cetueeuee mecepetve IesT MekeÀlees. ³eekeÀefjlee efMe#eCe Òeef¬eÀ³esceO³es cegueeb®ee DeY³eeme
cenÊJee®ee Deens.
2) Jew³eeqkeÌlekeÀ HeÀjkeÀ mecepetve IesC³eemeeþer :
efJeÐeeL³ee&leerue Jew³eeqkeÌleke À HeÀjkeÀ mecepetve IesC³eemeeþer ceevemeMeem$ee®ee GHe³eesie neslees. pemes.
l³ee®eer DeefYeJe=Êeer, DeefYeª®eer keÀesCel³ee #es$eele Deens lees keÀesCel³ee efJe3) efJeÐeeLeea kesÀbefêle efMe#eCe :
DeeOegefveke À ³egieele efJeÐeeLeea ne efMe#eCeÒeef¬eÀ³es®³ee keWÀêmLeeveer Deens. l³ee®³ee meJee¥efieCe
efJekeÀemeemeeþer ceevemeMeem$e ceole keÀjles. efJeÐeeLeea efkebÀJee cegueeuee SkeÀ cegue efkebÀJee efJeÐeeLeea cnCetve
HeeneCes.
ceguee®³ee Jele&veeleerue yeo ue les SkeÀ cetue Deens. cnCetve Heene³e®ee Òe³elve kesÀuee lej l³eeceOeerue
yeejerkeÀ -meejerkeÀ Jele&veeletve J³ekeÌleercelJee®eer DeesUKe nesles. l³ee®³ee Je³eesceeveevegmeej l³eeb®³ee iejpee
ue#eele IesTve GHee³e³eespevee keÀjCes.
4.4.3 ceevemeMeem$ee ®ee efMe#eCeeJejerue ÒeYeeJe :
efMe#eCeeJej ceevemeMeem$ee®ee ÒeYeeJe :
1) ceevemeMeem$e DeeefCe Mew#eefCekeÀ GefÎ<ìîes :
efMe#eCee®eer GefÎ<ìs cetueele ceevemeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve þjJeueer peeleele. Je³e, efuebie,
meceevelee ³ee iees<ìer®ee efJ e®eej keÀ©ve ³eesi³e les ceeie&oMe&ve ner GefÎ<ìîes þjefJeC³eemeeþer ceevemeMeem$e
keÀjle Demeles.
2) ceevemeMeem$e DeeefCe DeY³eeme¬eÀ :
efMe#eCe Òeef¬eÀ³esle DeY³eeme¬eÀce þjJeleevee keÀefþCe HeeleUer efJeÐeeL³ee&®ee mlej efJeÐeeL³ee&®es Je³e
³ee meJ e& iees<ìeR®ee efJe®eej ceevemeMeem$e keÀjles.
3) ceevemeMeem$e DeeefCe DeO³eeHeve He×leer :
DeO³eeHeve He×leer ceO³es keÀesCeleer DeO³eeHeve leb$es JeejHeu³eeveblej DeO³e³eve ®eebieues Ie[tve ³esF&ue
ns þjefJeC³eemeeþer ceevemeMeem$e ceole keÀjles.munotes.in

Page 51

514)ceevemeMeem$e DeeefCe HeeþîeHegmlekesÀ :
Òel³eskeÀ HeeþîeHegmlekeÀeb®eer efveefce&leer ceevemeMeem$ee®ee DeeOeej nesJetve keÀjeJeer ueeieles. keÀejCe
HeeþîeHegmlekeÀeb®ee meceepeeJej nesCeejs ogHeefjCeece ns ceevemeMeem$e DeY³eemeles. cnCetve HeeþîeHegmlekeÀ efveefce&leermeeþer ceevemeMeem$e DeeJeM³ekeÀ
Deens.
5) ceevemeMeem$e DeeefCe efMemle :
efMemle Je efMemleer®es ÒekeÀej ns efMe#eCe Òeef¬eÀ³esmeeþer cenÊJee®es Demeleele. efMe mleer®eer mebj®evee
keÀMeer DemeeJeer ns þjefJeC³ee®es keÀe³e& ceevemeMeem$e keÀjles.
6) ceevemeMeem$e DeeefCe efMe#ekeÀ :
efMe#ekeÀ ne efMe#eCeeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. l³eecetUs efMe#ekeÀe®es J³ekeÌleercelJe keÀmes
DemeeJes l³ee®es Dee®ejCe ke Àmes DemeeJes ns efveefM®ele keÀjC³eemeeþer ceevemeMeem$e GHe³eesieer He[les l³eecegUs
efMe#ekeÀ Je efMe#eCe ³eeJej ceevemeMeeem$ee®ee ÒeYeeJe He[lees.
4.5 meejebMe
Jejerue meJe& yeeyeerletve Demes ue#eele ³esles keÀer efMe#eCe Òeef¬eÀ³ee DeeoMe& Deeef Ce megueYe nesC³eemeeþer
l³eeuee leeefÊJekeÀ meceepeMeem$eer³e Je ceevemeMeem$eer³e DeeOeeje®eer iejpe Deens.
4.6 meboYe&
[e@. ve. je. Heejmeefveme
Òee. Sue. peer. osMecegKe
[e@. Meeefueveer kegÀuekeÀCeea
[e@. yeer. Deej. peesMeer
munotes.in

Page 52

52IeìkeÀ -5
DeO³e³eve mebkeÀuHevee
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 ÒemleeJevee
5.2 DeO³e³eve mebkeÀuHevee
5.2.1 DeO³e³evee®ee DeLe& DeeefCe mJeªHe
5.2.2 DeO³e³evee®eer JewefMe<ìîes
5.2.3 DeO³e³evee®es ÒekeÀej
5.3 DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCe ejs IeìkeÀ (DeJeOeeve)
5.3.1 DeJeOevee®ee DeLe&
5.3.2 DeJeOeevee®es mJeªHe
5.3.3 DeJeOeevee®eer JewefMe<ìîes
5.3.4 DeJeOeevee®es ÒekeÀej
5.3.5 DeJeOeevee®es Mew#eefCekeÀ GHe³eespeve
5.4 DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (ÒesjCee)
5.4.1 ÒesjCe s®es DeLe&
5.4.2 ÒesjCes®es ÒekeÀej
5.4.3 ceemuees®eer iej peeb®eer ÞesCeerye× GHeHeÊeer
5.4.4 ÒesjCes®es Mew#eefCekeÀ GHe³eespeve
5.5 meboYe&met®eer
5.0GefÎ<ìîes
³ee ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej, legcner Heg{erue iees<ìer keÀjC³eeme me#ece J neue.
DeO³e³evee®e erJ³eeK³ee, DeJeOeeve DeeefCe ÒesjCee
DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀe®es DeekeÀueve
DeJeOeeve DeeefCe ÒesjCes®³ee ÒekeÀejeb®es mHe<ìerkeÀjCe
DeJeOeeve DeeefCe ÒesjCes®es Mew#eefCekeÀ GHe³eespevemunotes.in

Page 53

535.1 ÒemleeJevee
ceeveme Meem$e ns Jele&vee®es Meem$e Deens Je l³eecegUs Jele&veele nesCeeN³ee yeoueeb®ee efJe®eej keÀjCes
ceevemeMeem$ee®³ee keÀ#esle ³esles. meYeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerMeer meg³eesi³e mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer,
peerJevee®³ee mebIeceeveefmekeÀ #eceleeb®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes ¬eÀceÒeeHle þjles. efJekeÀemee®³ee efJeefJeOe DeJemLeebceO³es keÀener
yeoue vewmeefie&keÀefjl³ee Ie[leele, lej keÀener mensletkeÀHeCes Ie[Jetve DeeCeues peeleele. ceeveJeer Jele&ve Del³eble
peìerue Deens. efJeefJeOe efJeefceUJeu³ee Deensle.
DeO³e³eve n ermeeceev³e lemes®e Mew#eefCekeÀ ceevemeM eem$eeleerue cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee Deens. ³ee
mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme nUt -nUt nesle iesuee. F.me. HetJe& 400 Je`Deelc³ee®ee efJekeÀeme cnCepes DeO³e³eve Òeef¬eÀ³ee' ner keÀuHevee ceeb[ueer. Huesìes ³eeb® es efMe<³e De@jermìe@ìue
³eebveer DeO³e³eve Òeef¬eÀ³esleerue Deelc³ee®³ee efJekeÀemeeme cenÊJee®es mLeeve efoues Je l³eeceO³es Deelcemebleesleke&ÀMeg× efJekeÀeme, Jee{ Je efJekeÀemee®eer Gceea ³ee ÒesjCee cenÊJee®³ee mecepeC³eele Deeu³ee. 19 J³ee
Melek eÀHeemetve Lee@ve&[eF&keÀves ÒeLece DeO³e³evee®ee efme×eble ceeb[uee Je veblej 20 J³ee MelekeÀele pescme,
He@Jeuee@Jn, keÀesnuej, Jee@ìmeve, ìesueceve, iegLe´er, efmkeÀvej ye´gvej, ie@ives, yeBo gje DeMee DeveskeÀ
ceevemeMeem$e%eebveer DeO³e³eveeme JesieUs ªHe efoues.
DeO³e³eveecegUs J³eeqkeÌle®³ee Jele&veele yeoue Ie[lees. efJeefJeOe DevegYeJeeÜejs ceeveJe DeefJejle
DeO³e³eve keÀjle Demelees.
DeO³e³eve Òeef¬eÀ³esÜejs J³eeqkeÌle, %eeve, Je=Êeer Je keÀewMeu³es Deelcemeele keÀ© MekeÀles pesCeskeÀ©ve
lees peerJevee®³ee iejpee HetCe& keÀjC³eeme me#ece neslees. peUl³ee cesCeyeÊeeruee nele ueeJeuee Demelee
yeeuekeÀeuee Yeepe les Je lees nele ceeies Ieslees. nUt nUt yeeuekeÀeme keÀUles efkeÀ kesÀJeU peUleer cesCeyeÊeer®e
veJns lej Flej keÀesCel³eener peUl³ee J emlegbvee nele ueeJelee keÀecee ve³es. DeMeeÒekeÀejs DevegYeJeeÜejs
Peeuesuee yeoue cnCepes®e DeO³e³eve nes³e. DeMeeÒekeÀejs DeO³e³eve cnCepes DevegYeJeeÜejs Jele&veeleerue
keÀe³ecemJeªHeer yeoue nes³e. Òel³e#e DeeefCe DeÒel³e#e DevegYeJeeÜejs DeO³e³eve Ie [les.
5.2 DeO³e³eve mebkeÀuHevee
5.2.1 DeO³e³evee®ee DeLe& DeeefCe mJeªHe :
efJeefJeOe ceevemeMeem$e%eebveer efJeefJeOe leNnsves (ÒekeÀejs) DeO³e³evee®³ee J³eeK³ee efou³ee Deensle.
keÀener J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes -
1.ceHeÀea -’Jele&ve Je DeJeyeesOe ³e e oesvnerleerue megOeejCee cnCepes DeO³e³eve nes³e.“
2.Jeg[JeLe& -’ceveg<³ee®ee keÀesCel³eener ÒekeÀejs efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCeejer Je l³ee®³ee DevegYeJe
HeefjJesMee®es mJeªHe HetJeeaHes#ee efvejeUs keÀjCeejer keÀesCeleerner ef¬eÀ³ee cnCepes DeO³e³eve n es³e.“
3.¬eÀes DeeefCe ¬eÀes -’DeO³e³eve cnCepes meJe³eer, %eeve Je Je=Êeer mebHeeove nes³e. “munotes.in

Page 54

544.Öe@À[mesve -J³eeqkeÌle®³ee DeJeyeesOeelcekeÀ, %eeveelcekeÀ, ÒesjCeelcekeÀ Je YeeJeelcekeÀ j®evesceO³es
efJeefMe<ì efmLeleeruee DeLeJee JeeleeJejCeeuee Devegmeªve pes Jeeef®ekeÀ, keÀejkeÀ DeeefCe YeeJeelcekeÀ
HeeleUerJej yeoue nesleele, les DeO³e³eve nes³e.
5.ceve : DevegYeJe Je Jele&veeleerue megOeejCee cnCepes®e DeO³e³eve nes³e.
Jejerue J³eeK³eebÜejs DeO³e³evee®es mJeªHe Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.
DeO³e³evee®es mJeªHe :
1.DeO³e³eve ns HeÀefuele vemetve Òeef¬eÀ³ee Deens.
2.³ee Òeef¬eÀ³esle efJeefJeOe DevegYeJe DeeefCe ÒeefMe#eCee®ee meceeJesMe neslees pesCeskeÀ©ve J³eeqkeÌleuee l³ee®³ee
Jele&veele yeoue keÀjC³eeme mene³³e nesles.
3.DeO³e³eveecegUs Jele&veel e yeoue neslees, Hejbleg ³ee®ee DeLe& Demee veJns efkeÀ ns yeoue keÀe³ece megOeejCee
efkebÀJee mekeÀejelcekeÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeleerue. ³esLes J³eeqkeÌle®³ee J³eeqkeÌlecelJeele vekeÀejelcekeÀ
yeepetves Ie[C³ee®eer osKeerue meceeve Meke̳elee Demeles .
4.DeO³e³eve J³eeqkeÌleme DeeJeM³ekeÀ efþkeÀeCeer mecee³eespeve Je DevegkegÀueveeme le³eej keÀjles (me#ece
yeveJeles).
5.DeO³e³eve ns nsletHetJe&keÀ Je O³es³eHetCe& Deens. pej nslet vemesue lej HeÀej®e keÌJeef®ele lesLes DeO³e³eve
nesF&ue.
5.2.2 DeO³e³evee ®eer JewefMe<ìîes :
1) DeO³e³eve JewefMJekeÀ Deens -
ceeveJe Je ÒeeCeer ns oesIesner DeO³e³eve keÀjle Demeleele (efMekeÀle Demeleele) Hejbleg ÒeeC³eebHes#ee
ceeveJe peemle efMekeÀleele. ceeveJeemeejKee efJekeÀefmele ceWot ÒeeC³eebkeÀ[s vemeu³eecegUs ÒeeC eer efMekeÀleele HeCe
l³eeb®es DeO³e³eve meeJekeÀeMe nesles. ceeveJee®eer ceWot ÒeCeeueer KetHe peìerue Demeu³eecegUs ceeveJe lJejerle
Òeeflemeeo osleele DeeefCe l³eecegUs %eeve ûenCe peueo nesles.
2) DevegYeJeeÜejs DeO³e³eve Ie[les -
Òel³e#e efkebÀJee DeÒel³e#e DevegYeJeecegUs DeO³e³eve Ie[le Demeles. DevegYeJeecegUs®e J³ekeÌleer veJeerve
HeefjefmLeleerle %eeve mebHeeoveeme le³eej nesles, DeO³e³eve keÀjle Demeleevee J³ekeÌleerme DevegYeJe GHe³eesieeme
³esleele.
3) DeO³e³eve ns DeepeerJeve ®eeuet Deme les-
pevceeHeemetve les ce=l³etHe³e¥le DeO³e³evee®eer Òeef¬eÀ³ee ®eeuet®e Demeles. DeMeeÒekeÀejs DeO³e³evee®es
mJeªHe DeefJejle ®eeuet Demeles. Je³e meeHes#e J³eeqkeÌle DeeHeues DeO³e³eve ®eeuet þsJelees.
4) DeO³e³eve ns SkeÀ mecee³eespeve Deens -
veefJeve HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve keÀjC³eeme J³eeqkeÌleuee `DeO³e³eve' mene³³eYetle þjles.
cegueebceOeerue DeO³e³eveele Hegvej&®evee, DevegkegÀueve DeeefCe mJele:®³ee cetU mJeYeeJee®ee efJekeÀeme DeMee iees<ìer
Ie[leele. Glejl³ee keÀeUele J³ekeÌleer DeeHeu³ee Jele&vee®eer veJeerve Mewueer DevegYeJeleele.munotes.in

Page 55

555) mejeJee®ee HeefjCeece cnCepes DeO³e³eve nes³e -
DeO³e³evee®ee Hee³ee cnCepes GpeUCeer Je mejeJe nes³e. pesJne efJeÐeeLeea DeLe&HetCe& mejeJe Je
GpeUCeer keÀjleele lesJne leer ceeefnleer efJeÐe eL³ee¥®³ee peemleerle peemle keÀeU mcejCeele jenles Je efJeÐeeLeea
GÊecejerl³ee efMekeÀleele ns efme× kesÀues iesues Deens.
6) DeO³e³eve ne efmLejefjl³ee keÀe³ece®ee yeoue nes³e -
DeO³e³eve cnCepes J³eeqkeÌle®³ee Jele&veele nesCeeje keÀe³ecemJeªHeer ef mLej Je mekeÀejelcekeÀ yeoue
nes³e. Jele&veele Peeuesuee yeoue DeveskeÀ Jemee³ekeÀue ®eeueJeueer vemesue lejer Lees[îee efceefveìe®³ee mejeJeeves legcneuee les keÀewMeu³e ÒeeHle nesT
MekeÀles.
7) DeO³e³eve cnCepes efJekeÀeme nes³e -
yeeuekeÀe®ee meJee¥efieCe efJekeÀeme ne HeefjCeece DeO³e³eveeÜejs efomee³euee®e nJee. SKeeÐee
DeHeefjHekeÌJe ceguee®es HeefjHekeÌJe cegueele HeefjJele&ve Peeu³eeme DeO³e³eve Peeues Demes cnCelee ³esF&ue.
8) DeO³e³eve meef¬eÀ³e Demeles -
DeO³e³eve Òeef¬eÀ³esle meef¬eÀ³eefjl³ee iegbleues Demelee DeO³e³eve ®eebieu³eeÒekeÀejs nesT MekeÀles.
DeMee ÒekeÀej®³ee efJeÐeeL³ee¥®ee meef¬eÀ³e menYeeie ne DeO³e³eveele Del³eble cenÊJee®ee Demelees.
9) DeO³e³eve meb¬e ÀceCeMeerue Demeles -
SkeÀe #es$eele Peeuesues DeO³e³eve ogmeN³ee #es$eele meb¬eÀefcele nesles. pesJne keÀe³e& DeeMe³e efkebÀJee
He×leerle meejKesHeCee Demelees lesJne meb¬eÀceCe Ie[les. HeefjefmLeleervegmeej meb¬eÀceCe keÀceer DeefOekeÀ nesles.
10) De O³e³eve iejpeebJej DeeOeeefjle Demeles -
ceeveJeer DeO³e³eve yejs®emes iejpeebJej DeeOeeefjle Demeles. Jew³eeqkeÌlekeÀ, J³eeqkeÌleiele DeeefCe
meeceeefpekeÀ iejpeebcegUs DeO³e³eve F®íe nesles. iejpes®³ee leerJe´lesJej DeO³e³eveeleerue peueolee Je mebLeHe Cee
ne DeJeuebyetve Demelees.
5.2.3 DeO³e³evee®es ÒekeÀej :
DeO³e³evee®es ÒekeÀej KeeueerueÒeceeCes -
1) keÀejkeÀ DeO³e³eve -
Jele&veeleerue megOeejCeemeeþer DeO³e³evee®ee ne ÒekeÀej DeefleMe³e meesHee Deens. ³ee Debleie&le yeeuekeÀ
mee³ekeÀue ®eeueef JeCes, ìbkeÀuesKeve, ef®e$e jbieefJeCes DeMeer DeveskeÀ keÀewMeu³e Deelcemeele keÀjlees.
efMe#eCeeceO³es Demeuesues cegueYetle keÀewMeu³e Goe. mebYeeÒeYeglJe efceUJetve YeefJe<³ekeÀeueerve efMe#eCee®ee Hee³ee cepe yegle keÀje³euee Heeefnpes.
2) DeJeyeesOeelcekeÀ DeO³e³eve -
SKeeoer J³ekeÌleer l³ee®³ee Heefjmejeleerue iees<ìer®es efvejer#eCe keÀjles Je DeJeyeesOeeÜejs l³ee
iees<ìeryeÎue®es %eeve efceUJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. J³ekeÌleer®³ee Heb®e%eevesefê³eebÜej s ns meJe& Ie[les.munotes.in

Page 56

563) mebyeesOeelcekeÀ DeO³e³eve :
DeJeyeesOeelcekeÀ DeO³e³eve mebyeesOeelcekeÀ DeO³e³eveeme ®eeuevee oslees. ³ee®ee®e DeLe& efkeÀ, cetle&
Jemletb®es %eeve Decetle& efJe®eej Òeef¬eÀ³esme ®eeuevee osles. cetle& DeeefCe efJeefMe<ì leL³eeÜej s meeceev³eerkeÀjCe
DeLeJee mebkeÀuHevee (ceeb[ueer) ÒemLeeefHele kesÀueer peeles. DeMee ÒekeÀej®³ee DeO³e³eveele G®®e ceeveefmekeÀ
Òeef¬eÀ³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee DeMeles. Goe. efJe®eej Òeef¬eÀ³ee, yegef×ceÊee Fl³eeoer . DeeHeCe ueneveHeCeeHeemetve
efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®es DeO³e³eve keÀjle Demelees.
4) meen®e³ee&lcekeÀ DeO³e³eve :
DeeHeCe DeefueHleHeCes veJeerve %eeve efceUJet MekeÀle veener. veJeerve %eeve efveefce&leer, pegv³ee mebHeeefole
leL³eebMeer Demeuesu³ee veJeerve leL³eemeesyele®³ee meen®e³ ee&ves nesles. DeMeeÒekeÀejs J³ekeÌleer®eer %eeveJe=×er
lesJne®e Meke̳e nesles pesJne pegv³ee %eevee®es meen®e³e& veJeerve %eeveeMeer nesles ³eeuee®e meen®e³ee&lcekeÀ
DeO³e³eve Demes cnCeleele.
5) ¢<ìerkeÀesveelcekeÀ DeO³e³eve :
Je=Êeer efveefce&leer® ³ee meboYee&leerue ne DeO³e³evee®ee ÒekeÀej Deens.
DeeHeu³eeuee ceeefnle Demeuesu³ee DeveskeÀ iees<ìer ceeCemes DeeefCe Jemlet yeÎue DeeHeCe
ueneveHeCeeHeemetve keÀener ¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele keÀjlees. DeeHeu³ee ¢ef<ìkeÀesveebJej DeeHeCe DeeHeues Je le&ve
mekeÀejelcekeÀ efkebÀJee vekeÀejelcekeÀ DeJeuebyetve Demeles. Goe. SKeeos yeeuekeÀ DeeHeu³ee DeeF&Òeleer
efpeJneUelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele keÀjlees. yeeuekeÀe®ee ceesþîeeÒeleer Je efMe#ekeÀebÒeleer Demeuesuee
Deeoj³egkeÌle ¢ef<ìkeÀesve SKeeÐ ee J³ekeÌleeryeÎue®ee eflejmkeÀej DemeCeeje ¢ef<ìkeÀesve.
5.3 DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (DeJeOeeve)
1) DeJeOeeve
2) ÒesjCee
DeJeOeeve :
ceveesJew%eeefvekeÀ ceevemeMeem$eeceO³es DeJeOeeve ³ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. p³eeceO³es
DeeHeCe DeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee JeeleeJejCeele efJeefMe<ì ceeefnleerJej meef¬eÀ³eHeCes Òeef¬eÀ³ee keÀjlees.
ner SkeÀ cenÊJeHetCe& ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. DeJeOeeve efMeJee³e Flej ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee Goe.
efJe®eej Òeef¬eÀ³ee, keÀuHevee, DeO³e³eve F. Meke̳e veenerle Je GHe³egkeÌlener veenerle.
5.3.1 DeJeOeevee®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee :
p³ee iees<ìerkeÀ[s DeeHeCe ue#e keWÀefêle keÀjlees l³ee iees<ìerkeÀ[s DeeHeues DeJeOeeve Deens Demes
ceeveues peeles.
DeJeOeeve Òeef¬e À³esceO³es SKeeos Fef®íle, O³es³e, meeO³e keÀjC³eemeeþer ÞeJeCee®ee, SKeeÐee
IeìkeÀebJejerue efkebÀJee JemlegJejerue SkeÀeûeles®ee meceeJesMe neslees.munotes.in

Page 57

57efì®evesj : DeJeOeeve cnCepes peeefCeJe eb®eer keWÀefêkeÀjCe nes³e.
je@me : keÀesCeleerner iees<ì ceeef nle keÀ©ve IesC³eemeeþer ceveeves kesÀuesueer Oe[He[ cnCepes DeJeOeeve nes³e.
Jejerue meJe& J³eeK³ee Je efJeJes®eveeJe©ve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, ’SKeeÐee efJeefMe<ì iees<ìerJej
DeeHeueer peeCeerJe keWÀefêle keÀjCes efkebÀJee cevee®ee DeesIe l³ee efJeefMe<ì JemlegkeÀ[s JeUJeCes cnCepes DeJeOeeve
nes³e.“
p³ee Òeef¬eÀ³esle J³eeqkeÌle YeesJeleeue®³ee DeveskeÀ ®eslekeÀebHewkeÀer DeeHeu³ee DeefYeª®eer vegmeej Je
DeefYeJe=Êevegmeej SkeÀe ®eslekeÀe®eer efveJe[ keÀjlees l³ee Òeef¬eÀ³esuee DeJeOeeve cnCe leele.
Lees[ke̳eele SKeeÐee J³eeqkeÌlekeÀ[s, IeìveskeÀ[s, JemlegkeÀ[s JeUuesuee cevee®ee keÀue cnCepes
DeJeOeeve nes³e. peeie=le DeJemLesle DeJeOeeve ne ceveesJ³eeHeej vesnceer ®eeuet Demelees.
DeJeOeevee®eer GoenjCes -
1) efJeÐeeLeea Iejele DeY³eem e keÀjerle Demeleevee De®eevekeÀ mJe³ebHeekeÀ Iejeletve ³esCeeje megiebOe
efJeÐeeL³ee&®es ue#e JesOetve Ieslees. ³ee ue#e JesOetve IesC³ee®eer ef¬eÀ³ee cnCepes®e DeJeOeeve nes³e.
2) Hejer#ee meg© Demeleevee efJeÐeeLeea peeCeerJeHetJe&keÀ DeY³eemeekeÀ[s ue #e osleele. les meJe& ®eslekeÀebkeÀ[s
ogue&#e keÀ©ve HeÀkeÌle iejpes cegUs DeY³eemeekeÀ[s®e ue#e osleele.
3) Meem$e%e leeme ved leeme mebMeesOeveele ie{tve iesuesues Demeleele, l³eebvee yeensj®³ee peiee®eer keÀener®e
ceeefnleer vemeles ns DeY³em leDeJeOee ve®e Demeles.
5.3.2 DeJeOeevee®es mJeªHe -
DeJeOeeve ner SkeÀ ceeveefmekeÀ MekeÌleer vemetve ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens.
DeeJe[erefMeJee³e DeJeOeeve Demet MekeÀle veener.
DeJeOeeveeefMeJee³e peeie=leeJemLesleerue peerJevee®ee efJe®eej De Meke̳e Deens .
DeJeOeeveecegUs keÀe³e& keÀjC³ee®eer meppelee efvecee&Ce nesles.
DeJeOeeve ner efveJe[HetCe& Òeef¬eÀ³ee Deens.
DeJeOeeve cnCepes peeie=leeJemLee vemetve leer peeie=leeJemLes®ee YetlekeÀeU Deens.
5.3.3 DeJeOeevee®eer JewefMe<ìîes -
DeJeOeeve vesnceer yeoueles Demeles
DeJeOeeve vesnceer DeeHeu³ee DevegYeJee®ee meef¬eÀ³e keWÀêefyebot Demeles.
DeJeOeeve efveJe[HetCe& Deens.
DeJeOeeve meelel³eHetCe& Demeles.
DeJeOeeve JemletyeÎue®eer mHe<ìlee Jee{Jeles.
DeJeOeeve De¢M³e Demeles.
JemletbceOeerue HejmHej mebyebOeeJej DeJeOeevee®ee ce³ee&oe DeJeuebyetve Demeleele.munotes.in

Page 58

585.3.4 DeJeOeevee®es ÒekeÀej -
DevegkegÀueve keÀMeeÒekeÀejs Ie[les nîee®³ee DeO³e³eveemeeþer ceveesJ³eeHeejeMeer mebyebefOele DeJeOeevee®es
®eejner ÒekeÀej ceeefnle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
1) DeY³emle DeJeOeeve (efìketÀve jenCeejs DeJeOee ve): SKeeÐeeves DeJeOeeve JesOetve IesCes ns
yeN³eeHewkeÀer meesHes Deens. Hejbleg efJeefMe<þ JesUsmeeþer DeJeOeeve keWÀefêle keÀjCes ns vekeÌkeÀer®e SkeÀ DeeJneve Deens.
SKeeoer J³eeqkeÌle JeejbJeej lee r®e ke=Àleer keÀjle Demeueer lejer HeÀej ceesþîee keÀeUekeÀefjlee SkeÀeûe nesC³ee®eer
#ecelee cnCepes DeY³emle DeJeOeeve nes³e. DeMee ÒekeÀej®³ee DeJeOeevee®ee GHe³eesie yeN³ee®e ÒekeÀej®³ee
DeO³e³eveele kesÀuee peelees. lemes®e keÀener keÀe³ee&lcekeÀ ke=À leer / GHe¬eÀce meg×e kesÀuee peelees. Goe. mebHetCe&
leemeYej efMe#ekeÀeb®³ee J³eeK³eevee®es ÞeJeCe keÀjCes, Hegve&ueeskeÀveemeeþer je$eYej HegmlekesÀ efkebÀJee efìHeCes
Jee®eCes, mejeJeemeeþer efkebÀJee Hejer#esmeeþer®³ee ÒeMveeb®eer Gllejs MeesOeCes, Òe oerIe& ÒekeÀuHe HetCe& keÀjC³eemeeþer,
keÀecee®eer HegvejeJe=Êeer keÀjC³eemeeþer ³ee DeJeOeevee®ee GHe³eesie neslees. ³ee DeJeOeevee®ee KetHe HeÀe³eoe nesT
MekeÀlees Hejblet ns DeJeOeeve meeO³e keÀjCes keÀþerCe Deens.
2) efveJe[HetCe& DeJeOeeve : Deveske À IeìkeÀebceOetve SKeeoe IeìkeÀ efveJe[C³eemeeþer DeeefCe ceWogves
efveJe[uessu³ee efkebÀJee legcner ÒeeOeev³e efouesu³ee keÀesCel³eener SkeÀe®e IeìkeÀeJej ue#e keWÀefêle keÀjC³ee®eer
#ecelee cnCepes efveJe[HetCe& DeJeOeeve nes³e. ns DeJeOeeve meeO³e keÀjC es HeÀej DeJeIe[ veener, lemes®e HeÀej
meesHes osKeerue veener. peJeUpeJeU Òel³eskeÀ #eCeer ceeCemes yeesOeelcekeÀ (efJeefMe<ì) #eceles®ee JeeHej keÀjleele.
ojjespe, Iejer, keÀe³ee&ue³eele, MeeUsle, ÒeJeemeele ceeveJee®ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee JeeleeJejCe eMeer mebyebOe
³eslees Hejblet meJe& IeìkeÀebvee l³ee®ee ceWot Òeeflemeeo osle veener. lees SkeÀe efJeefMe<ì IeìkeÀeJej®e ue#e keWÀefêle
keÀjlees.
3) He³ee&³eer DeJeOeeve -DeJeOeevee®ee Heg{®ee ÒekeÀej cnCepes He³ee&³eer DeJeOeeve nes³e. ³ee®³ee
veeJeeÒ eceeCes®e ner SkeÀ DeMeer #ecelee Deens keÀer p³eeceO³es J³eeqkeÌle lJejerle SkeÀe keÀeceeletve ogmeN³ee keÀeceele
ue#e keWÀefêle keÀjles. ceWot meg×e SKeeos keÀece keÀjerle Demeleevee l³ee ke=Àefle ceO³es ¬eÀceeves ³esCeejs %eeve,
DeekeÀueve ³eeb®³ee efJe efJeOe HeeleUîeevegmeej iejpeebÒeceeCes leelkeÀeU pegUJetve Ieslees. efveJe[HetCe&
DeJeOeeveeÒeceeCes®e He³ee&³eer DeJeOeeve ner #ecelee peJeUpeJeU Òel³eskeÀ mece³eer GHe³eesieele ³esles. legce®³ee
keÀe³ee&le legcneuee Òel³eskeÀ efoJeMeer De®eevekeÀ yeoue keÀjeJes ueeieleele. DeMee JesUsme J³eeqkeÌle leelkeÀeU
DeeHeues keÀece mees[tve He³ee&³eer yeeyeeRkeÀ[s keÀeceekeÀ[s ue#e oslees. ns®e He³ee&³eer DeJeOeeve Deens.
4) efJeYeeefpele DeJeOeeve -DeJeOeevee®ee MesJeì®ee ÒekeÀej ne %eevee meboYee&leerue Deen s, lees cnCepes
efJeYeeefpele DeJeOeeve. J³eeqkeÌle®eer SkeÀe®e JesUer oesve efkebÀJee DeefOekeÀ keÀeceebJej ue#e keWÀefêle keÀjC³ee®³ee
#ecelesuee efJeYeeefpele DeJeOeeve Demes cnCeleele. lep%e J³ekeÌleer ³ee #eceles®e Multitasking (yengmunotes.in

Page 59

59keÀe³e&lelHej) Demes cnCeleele. p³ee J³eeeqkeÌleb vee ³ee #eceles®es Jejoeve Deens l³ee J³ekeÌleer peerJeveele HeÀej
³eMemJeer nesleele, Heg{s peeleele. meJe&®e J³eeqkeÌlebvee ns keÀewMeu³e Deelcemeele keÀjCes ns DeJeIe[ Deens.
mejeJeeÜejs efJeYeeefpele DeJeOeeve #ecelee me eO³e keÀjlee ³esles.
5.3.5 DeJeOeevee®es Mew#eefCekeÀ GHe³eespeve -
DeO³e³eve -DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³esle DeJeOeeve cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeles. DeJeOeeveeefMeJee³e
DeO³e³eve HeefjCeecekeÀejkeÀ nesT MekeÀle veener. ®eebieu³ee DeekeÀueveemeeþer De JeOeevee®es mene³³e yeeuekeÀeme
nesles. nîee keÀewMeu³ee®es DeO³e³eve keÀjCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens. KetHe ®eebieu³ee He×leerves DeJeOeeve efouesues
Heeþ DeefOekeÀ keÀeU mcejCeele jenleele DeeefCe cnCetve®e DeJeOeevee®es DeO³e³eve ns cenÊJeHetCe& Deens.
DeJeOeevee®es Mew#eefCekeÀ GHe³eespeve Heg{erueÒeceeCes -
1) DeO³e³eve DeO³eeHeve HeefjefmLeleerle efMe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥®es DeJeOeeve keWÀefêle keÀjC³ee®ee Òe³elve
keÀjeJee.
2) DeO³eeHevee®³ee JesUer efMe#ekeÀebveer DevegkegÀue JeeleeJejCe efveefce& leer keÀjeJeer.
3) DeO³e³eve JeeleeJejCe ns DeJeOeeve efJe®eefuele keÀjCeeN³ee IeìkeÀebHeemetve otj þsJeeJes.
4) DeJeOeeve keWÀêerkeÀjCee®eer efMe#ekeÀeves efJeÐeeL³ee¥vee DeO³eeHevee®³ee Òel³eskeÀ ìHH³eeJej Òeeslmeenve ÐeeJes.
5) Deeke=Àleer DeeefCe ef® e$eeb®ee JeeHej DeeJeM³ekeÀ mece³eer keÀjeJee.
6) ¢keÀ ÞeeJ³e meeOeveeb®ee JeeHej ³eesi³eefjl³ee keÀjeJee.
7) efMe#ekeÀebveer DeO³eeHeve keÀjleevee neJeYeeJe, ke=Àleer, MeejerefjkeÀ neue®eeue DeeefCe efoioMe&ve Fl³eeoer
yeeyeeR®ee JeeHej keÀjeJee.
8) DeO³e³eve DeO³eeHeve GHe¬eÀceebceO³es efMe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥vee meef¬eÀ³e menYeeieeme GÐegkeÌle keÀjeJes.
9) efMe#ekeÀe®es Jele&ve DeeefCe efMe#es®eer efYeleer ìeUeJeer.
10)Jeiee&leerue meJe& efJeÐeeL³ee¥Òeleer efMe#ekeÀeves efve:He#eHeeleer DemeeJes .
5.4 DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (ÒesjCee)
ceeveJeeÜejs kesÀuesueer keÀesCeleerner ef¬eÀ³ee ner nslegHegjmkeÀj Demeles. ne nslet ke=Àleer keÀjC³eeme ÒesjkeÀ
þjlees. ceeveJeeuee l³ee®³ee GefÎ<ìeHe³e¥le Heesnes®eC³eeme DeeefCe
5.4.1 Òesj Ces®ee DeLe& -
ue@efìve Meyo ‘movere’ ³ee®ee DeLe& cnCepes Heg{s peeCes, Heg{s peeC³eeme le³eej DemeCes efkebÀJee
ke=Àleermeeþer lelHej DemeCes. Jele&veeuee efkebÀJee efJeefMe<ì ÒekeÀejs ke=Àleer keÀjC³eeme nsleg ®eeuevee oslees.
Òeeflemeeoeme efkebÀJee J ele&veeme ÒesjCee veeJee®eer DeeblejerkeÀ MeeqkeÌle yeU osles. keÀesCel³eener ke=Àleerle Heg{ekeÀej
IesC³eeme ³ee DeebleefjkeÀ MeeqkeÌle®ee meceeJesMe Demelees. Goe. SKeeoe efJeÐeeLeea Heefj#esle ®eebieues iegCe
efceUJeC³eemeeþer DeY³eeme keÀjlees. ®eebieu es iegCe efceUJeC³ee®es O³es³e þsJeCes ner l³ee efJeÐeeL³ee&meeþer ÒesjCee
Demeles. leMee®eÒekeÀejs Hewmes keÀceJeC³eemeeþer SKeeoer J³eeqkeÌle veeskeÀjer efceUJeC³eemeeþer Oe[He[ keÀjles.
³esLes l³ee J³eeqkeÌlemeeþer Hewmes keÀceeJeC³ee®es O³es³e ner l³ee ®eer ÒesjCee Demeles.
1) ceve-’DeebleefjkeÀ ÒeJele&keÀ cnCepes ÒesjCee nes³e.“
2) iegLe´er -’Òeefleef¬eÀ³eeb ceOeerue peesMe efkebÀJee DeeosMe yeeUieCeejer efmLeleer cnCepes ÒesjCee nes³e.“munotes.in

Page 60

603) efueb[m ues-’meeO³e DeeþJeC³eemeeþer ÒeJe=Êe keÀjCeeN³ee ,efJeefMe<ì efoMesves Jeeì®eeue keÀjeJe er,l ³ e e m e
ueeieCeeN³ee DeeefCe Jele&veemeeþer Glmeen efìkeÀJetve OejCee N³eeMeeqkeÌle®es efceÞeCe cnCepes ÒesjCee nes³e.“
4) efieueHeÀes[& -keÀesCel³eener ef¬eÀ³esuee ÒeejbYe keÀ©ve osCeejer Je leer ef¬eÀ³ee ®eeuet þ sJeC³eeme ÒeJe=Êe
keÀjCeejer DeeblejerkeÀ MeeqkeÌle cnCepes ÒesjCee nes³e.
5) keÀescyepe DeeefCe efmveie -mJemebkeÀuHevee jeKeCe³e emeeþer DeeefCe leer ¢{ keÀjC³eemeeþer ®eeueuesu³ee
efvejblej Òe³elveebcegUs Jele&veeuee efceUCeejer ®eeuevee cnCepes ÒesjCe e.
ÒesjCescegUs J³eeqkeÌle®es Jele&ve mHe<ì yeveles.
ÒesjCesJej MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ lemes®e yeenîe JeeleeJejCee®ee efkebÀJee HeefjefmLeleer®ee HeefjCeece neslees.
DeMeeÒekeÀejs ÒesjCee ner SkeÀ ceevemeMeem$eer³e Òeef¬eÀ³ee Deens peer J³eeqkeÌl e®³ee Deele Ie[le
Demeles. J³eeqkeÌleme keÀener efJeefMe<ì iejpeeb®eer keÀcelejlee peeCeJele Demeu³eecegUs lees l³ee iejpeeb®eer Hetleea
keÀjC³eemeeþer DeefOekeÀ keÀece keÀjlees. Dence®es meceeOeeve nesC³ee®eer iejpe J³eeqkeÌleuee l³ee®³ee vesnceerHes#ee
peemle ®eebieues keÀece keÀjC³eeme ÒesjCee efceUles.
5.4.2 ÒesjCes®es ÒekeÀej :
ÒesjCee ³ee ÒeecegK³eeves 2 ÒekeÀejele efJeYeeieu³ee Deensle.
ÒesjCeeb®es 2 ÒekeÀej Deensle -
1) DeeblejerkeÀ ÒesjCee
2) yeenîe ÒesjCee
DeebleefjkeÀ ÒesjCee -
J³eeqkeÌl e®eer DeebleefjkeÀ (Deeleerue) MeeqkeÌle cnCepes DeebleefjkeÀ ÒesjCee. J³eeqkeÌle DeebleefjkeÀ MeeqkeÌleves
keÀece keÀjlees. ogmeN³ee Meyoele yeens©ve Demeuesu³ee ®eslekeÀeJej ns Deyeuebyetve vemeles. DeeblejerkeÀ ÒesjCee ner
vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer Demetv e DeeJneves efmJekeÀejCes, l³eeb®ee meecevee keÀjCes, mJele:®³ee iejpeeb®³ee Devegmeej
J³ekeÌleer #eceleeb®ee JeeHej keÀjerle Demelees. meJe& J³ekeÌleer yeN³ee®e JesUe DeeblejerkeÀ MekeÌleer, Deble:ÒesjCesves
Òesjerle nesleele Je SKeeos keÀe³e& le[erme ves leele. ³ee ÒesjCes®ee ÒekeÀejele J³ekeÌleerme yeef#emes, ÒeueesYeve
cnCepes®e yeenîe ®eslekeÀe®eer iejpe vemeles. DeebleefjkeÀ ÒesjsCesves Òesjerle Peeuesues efJeÐeeLeea DeeHeues O³es³e
meeO³e keÀjC³eemeeþer meJeexleHejer Òe³elve keÀjleele. ³eecegUs efJeÐe eLeea ®eebieues ³eMe mebHeeove keÀjleele.
yeenîe ÒesjCee -
DeebleefjkeÀ ÒesjCes®³ee efJe©× cnCepes®e yeenîe ÒesjCee nes³e. J³eeqkeÌlebvee ÒesjCee osC³eemeeþer ³ee®ee
GHe³eesie kesÀuee peelees. pesJne DeebleefjkeÀ ÒesjCesÜejs DeHesef#ele HeÀueefveÒesjCes®ee JeeHej kesÀuee peelees. meJe&meeOeejCeHeCes yeenîe ÒesjCee cnCepes Heeefjleesef(Incentive) , Heieeje®eer Jee{, ye{leer DeeefCe efMe#ee nes³e.munotes.in

Page 61

61Jejerue J³eeK³eebvegmeej Keeueerue efveMeeqkeÌleMeeueer HeefjCeece nesT MekeÀlees Hejbleg lees HeefjCeece HeÀej keÀeUemeeþer ueeiet He[sue Demes meebielee ³esle
veener. DeebleefjkeÀ ÒesjCeeoe³eer ueeskeÀ efkeÀ pes `iegCe JeÊeeHetCe& keÀe³ee&meeþer' melele keÀeUpeerle Demeleele
l³eebvee DeebleefjkeÀ ÒesjCes®es HeefjCeece efoIe& keÀeUemeeþer efomeleele. keÀejCe les J³eeqkeÌleceO³es DeeefCe l³eeb®³ee
keÀeceele cetuele: (DevegJeebefMekeÀ) Demeleele. keÀesCelesner yeenîe IeìkeÀ l³eeb®³eeJej ueeoues peele veenerle.
5.4.3 ceemuees®eer iepejeb®eer ÞesCeerye× GHeHeÊeer :
ceemuees®eer ÒesjCee Je®e&mJe ÞesCeer cnCepes keÀe³e?
J³ekeÌleeruee keÀe³e Òesjerle keÀjles, l³eeb®es keÀe³e& ®eebieues keÀjC³eemeeþer l³eebvee keÀe³e Òesjerle keÀjles
DeeefCe l³eebvee DeefOekeÀ ®eebieues keÀece keÀjC³eemeeþer keÀmes Òeeslmeenve oslee ³esF&ue. ner Òeef¬eÀ³ee mecepetve
IesC³eemeeþer 1943 ceO³es Deye´ence ceemuees ³ee ceeveJeleeJeeoer ceevemeMeem$e%eeves iejpeeb®es ÞesCeerye×
Òeefleceeve efJekeÀefm ele kesÀues, Deye´ence ceemuees ³eeb®eer iejpeeb®eer ÞesCeer ner ceevemeMeem$eeleerue ÒesjCes®eer
GHeHeÊeer Demetve ³eele Hee®e ceeveJeer iejpeeb®³ee Hee®e mlej Òeefleceevee®ee meceeJesMe neslees.
ceemuees ³eebveer ceeveJeer iejpeeb®es 5 mecetnele Jeiee akeÀjCe kesÀues Deens.
1) MeejerefjkeÀ iejpee -
ceeveJee®³ee peieC³eemeeþer nîee pewefJekeÀ IeìkeÀe®eer Del³eble DeeJeM³ekeÀlee Demeles. MeejerefjkeÀ
iejpeeb®eer GoenjCes DeVe, HeeCeer, nJee, Tye, efveJeeje, PeesHe DeeefCe keÀeceJeemeves®eer le=Hleer. p ej nîee
iejpeeb®eer Hetle&lee Peeueer veener lej ceeveJeer Mejerj HetCe& #ecelesves keÀe³e& keÀ© MekeÀCeej veener. peesHe³e¥le
(MeejerefjkeÀ) nîee iejpee HetCe& YeeieJeu³ee peele veenerle leesHe³e¥le Flej iejpee og³³ece Deensle. cnCegve®e
ceemueesves Meeje refjkeÀ iejpeebvee cenÊJee®e mLeeve efoues Deens.
2) megjef#eleles®³ee iejpee -
peme pemes DeeHeCe ceemuees ³eeb®³ee iejpeeb®³ee ÞesCeerceO³es ogmeN³ee Hee³ejerJej Heesn®elees lesJne
DeeHeu³ee iejpee Lees[îee DeefOekeÀ peìerue nesle peeleele. ³ee mleje Jej megjef#eleleeefJeÒeeLeefcekeÀ þjleele. keÀener cetueYetle megjef#eleeefJeGoe. DeeefLe&keÀ megjef#elelee, Deejesi³e efJe3) meeceeefpekeÀ iejpee (Òesce DeeefCe DeeHeguekeÀer®ee iejpee) :
MeejerefjkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ iejpeeb®³ee Hetleeaveblej, ceeveJee®³ee iejpeeb®³ee eflemeje mlej
cnCepes meeceeefpekeÀ iejpee nes³e. meeceeefpekeÀ iejpeebce O³es Òesce, efpeJneUe, DeeHeuesHeCee Je ceev³elee ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. ³ee mlejeJej YeeJeefvekeÀ mebyebOe ceeveJeer Jele&veeme efoMee osleele. ³ee iejpee HetCe& keÀjC³ee®eer
keÀener Goe. cew$eer, peJeUerkeÀ, efJeMJeemeen&lee DeeefCe ceev³elee Òesce DeeefCe efpeJneUe ieìe®ee SkeÀ Yeeie
(kegÀìgbye, efce$e Je keÀe³e&mLeUer®ee SkeÀ mecetn cnCetve Demeuesuee) DeeefCe mebueivelee Demeles.
4) Deelcemevceeve -
ceemuees®³ee Je®e&mJe ÞesCeer ceOeerue ®eewLee mlej cnCepes jmeûenCe DeeefCe DeeojeÒeleer Demeuesu³ee
iejpee. pesJne ÞesCeerceOeerue Keeue®³ee leerve mlejeJejerue iejpeeb®eer Hetleea nesles lesJne Deelcemevceevee
mebyebefOele iejpee Jele&veeuee ÒesjCee osC³eeme cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeleele.munotes.in

Page 62

62ceemueesves ³ee iejpeeb®es 2 efJeYeeieele JeieeakeÀ jCe kesÀues Deens.
1) mJele:meeþer®³ee iejpee (ceesþsHeCee, mebHeeove, ÒeYeglJe, mJeeleb$³e)
2) FlejebkeÀ[tve Deeoj efkebÀJee Òeefle<þs®eer F®íe (Goe. Òeefle<þe, Hele)
5) DeelceÒeef®eleer®eer iejpee :
ceemuees®³ee Je®e&mJe ÞesCeerceO³es meJee&le Jej (e fMeKejeJej) DeelceÒeef®eleer®³ee iejpee Deensle.
³eeceO³es J³eeqkeÌle DeeHeu³eeceOeerue meJe& #eceleeb®ee efJekeÀeme keÀjlees DeeefCe mJe HeefjHetCe&lesves ³ee iejpee meeO³e
nesleele. ³ee®ee®e DeLe& mJe Jew³eeqkeÌlekeÀ Jee{ DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ #ecelee ner l³ee®eer GoenjCes meebielee
³esleerue.
ceemuees®³ee GHeHelleervegmeej, iejpeeb®eer SkeÀ Je®e&mJe ÞesCeer Deens. pej SKeeÐee J³eeqkeÌle®³ee
Keeue®³ee iejpee HetCe& Peeu³ee veenerle lej J³eeqkeÌle G®®e mlejer³e iejpee HetCe& keÀjC³eeSsJepeer ÒeLece
iejpeeb®eer Hetleea keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjsue. pesJne ÒeeLeefcekeÀ (Keeue®³ee) J³eeqkeÌle®³ee v³etvelece iejpee HetCe&
nesleerue lesJne J³eeqkeÌle DeeHeues Jele&ve iejpeeb®³ee ogmeN³ee mlejeJej keWÀefêle keÀjsue.
5.4.4 ÒesjCes®es Mew#eefCekeÀ GHe³eespev e:
1) efMe#ekeÀeves efJeefMe<ì DeO³eeHeve Jele&vee®ee GHe³eesie keÀjeJe³eeme Heeefnpes :
DeO³e³evekeÀl³ee&®eer ÒesjCee Jee{efJeC³eemeeþer Keeueerue JewefMe<ìîeeb®ee efMe#ekeÀeves JeeHej keÀjeJee.
(Heeb[s 1983)
De) HeefjefmLeleer®³ee ceeieCeervegmeej ueJ eef®ekeÀHeCes JeeieC³ee®eer F®íeMeeqkeÌle
ye) efJeÐeeL³ee¥®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve peiee®ee DeJeyeesOe keÀjC³ee®eer #ecelee
keÀ) jmeûenCeelcekeÀ Je=ÊeerJej (¢ef<ìkeÀesveeJej) ef®ebleve keÀjC³ee®eer #ecelee
[) ÒeMve efJe®eejCee keÀewMeu³e
F) efJe

Page 63

632) DeO³e³evekeÀl³ee&®eer JewefMe<ìîes ue#eele IesTve efMe#ekeÀeves ÒesjkeÀ IeìkeÀeb®ee ¬eÀceeves JeeHej
keÀjeJee -
DeO³e³eve keÀl³ee&®³ee iejpee ue#eele IesTve DeO³e³eve DeO³eeHeve DevegYeJeeb®eer ceeb[Ceer ¬eÀceeves
keÀjeJeer. Goe. DeO³e³evekeÀl³ee&®es J³eeqkeÌlecelJe, J³eeqkeÌleYeso ue#eele IesTve DeO³e³evekeÀl³ee&®es
J³eeqkeÌlecelJe DeekeÀejele IesC³eeme efJeefJeOe leb$es DeeefCe He×leeR®ee ÒesjkeÀ IeìkeÀ cnCetve JeeHej keÀjeJee.
3) ÒesjCesmeeþer Òeeslm eenvee ®ee GHe³eesie -
ceeCemee®eer keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee yeouelee ³esles. Goe. ceeveJeeves kesÀuesu³ee Òe³elveeb®ee mlej
Jee{Jelee ³eslees efkebÀJee keÀceer osKeerue keÀjlee ³eslees.
JesieJesieUîee ªHeele (ÒekeÀejs) DeeefCe DeekeÀejele oslee ³ esleele Goe. pewefJekeÀ meeceeefpekeÀ efkebÀJee
DeeoMe&Jeeoer, meeceeefpekeÀ Fl³eeoer.
keÀener Òeeslmeenves KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
De) ÒeMebmee DeeefCe efveboe SkeÀ ÒeueesYeve leb$e
ye) HeeefjleesefkeÀ) ÒeeflemHeOex®³ee mJeªHeele mHeOee&
[) Mew#eefCekeÀ mebmLeebceOeerue men -efMe#eCe
4) efJeÐeeL³ee¥vee ³eMemJeer DevegYeJe HegjJeCes -
³eMemJeer DevegYeJe ne SkeÀ ÒekeÀej®ee ÒesjCes®ee IeìkeÀ Deens. p³ee efJeÐeeL³ee¥vee Mew#eefCekeÀ
³eMee®ee F efleneme Deens. l³ee efJeÐeeL³ee¥vee DeefOekeÀ ³eMe ÒeeHle keÀjC³eeme ns ÒesjkeÀ þjles. efJeÐeeL³ee¥®³ee
DeO³e³eve ÒeJeemeele l³eeb®ee DevegYeeJe IesC³eeleerue menYeeie DeefOekeÀ ³eMe efceUJeC³eele ÒesjkeÀ yevelees.
5) Dence®ee meceeJesMe -
1964 ceO³es MesjerHeÀ DeeefCe keBÀìefjue ³eebveer efouesu³ee ÒesjCes®³ee Dence meceeJesMeve
GHeHeÊeervegmeej, Dence ns ve#e$e ®eer Je=Êeer Deens. ceeveJeer Jele&veeuee Dence meceeJesMe ÒesjkeÀ þjlees.
efJeÐeeL³ee¥vee ÒesjCee osleevee efMe#ekeÀeves Keeueerue iees<ìeR®e er keÀeUpeer I³eeJeer.
1) IeìkeÀe®³ee meg©Jeeleerme efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀuHevee Deeojeves SsketÀve I³eeJ³eele Je DeO³eeHevee®³ee JesUer
efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀuHeveeb®ee meceeJesMe keÀjeJee.
2) efMe#ekeÀe®es Jele&ve ns ÒesceU DeeefCe efJe ÐeeL³ee¥ vee efmJeke ÀejCeejs DemeeJes.
3) efJeÐeeL³ee¥®es mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele nesC³ee®³ee GÎsMeeves efMe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥vee
JeeieJeeJes.
4) efJeÐeeL³ee¥vee mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efJekeÀefmele keÀjC³ee®es O³es³e þsJetve efMe#ekeÀebveer efJ eÐeeL³ee¥vee
JeeieCetkeÀ ÐeeJeer.
6) menkeÀe³ee&lcekeÀ Jeie& JeeleeJejCee®eer lejleto -
Jeiee&ceO³es ³eesi³e meeceeefpekeÀ DeeefCe YeeweflekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀ©ve efMe#ekeÀeves Òel³eskeÀ
efJeÐeeL³ee&®³ee DeelceÒeef®eleer iejpee HetCe& keÀjC³e eme efJeÐeeL³ee¥vee mene³³e keÀjeJes.munotes.in

Page 64

647) DevegosMeveelcekeÀ keÀe³e&He×leer DeeefCe Mew#eefCekeÀ meeOeveeb®ee HeefjCeecekeÀejkeÀ JeeHej -
³eesi³e DevegosMeveelcekeÀ keÀe³e&He×leer DeeefCe Mew#eefCekeÀ meeOeveebÜejs efJeÐeeL³ee¥vee DeO³e³eve
DeO³eeHeve D evegYeJeebceO³es meeefceue keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpee HetCe& keÀjeJ³eele.
8) DeY³eeme¬eÀcee®ee ÒesjkeÀ Meke̳eleeb®ee JeeHej keÀ©ve l³ee DeesUKeCes -
efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpee ue#eele IesTve efMe#ekeÀeves Keeueerue DeO³e³eve DeO³eeHeve DevegYeJeeb®ee
DeejeKe[e efveefM®ele keÀjeJee.
De) efMe#ekeÀebveer DeeMe³ee®ee menmebyebOe owvebefove peerJeveele ³esCeeN³ee mecem³eebMeer (pees[Ces DeeJeM³ekeÀ
Deens) pees[eJee.
ye) ÒesjCee DeeefCe DeO³e³evee®ee efJekeÀmeveele efJekeÀ) veefJeve %eevee®eer HetJe&%eeveeMeer pees[Ceer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
5.5meboYe&met®eer
www.adhd -app.com/2013/02/06/understanding -the walia J.S ()
Educational Psychology
Mew#eefCekeÀ Je Òee³eesefiekeÀ ceevemeMeem$e





munotes.in

Page 65

65IeìkeÀ -6
DeO³eeHevee®eer mebkeÀuHevee
IeìkeÀ mebj®evee :
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 DeO³eeHevee®eer mebkeÀuHevee DeeefCe J³eeK³ee
6.3 DeO³eeHevee®eer JewefMe<ìîes DeeefCe keÀe³e&
6.4 Yeejleer³e HejerJes6.5 Jeie& DeO³eeHevee®es GHeeiece
6.5.1 efJeÐeeLeea keWÀefêle
6.5.2 efMe#ekeÀ keWÀefêle
6.6 meejebMe
6.7 mejeJe
6.8 meboYe&ûebLe
6.0 GefÎ<ìîes
³ee IeìkeÀe®es Jee®eve kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme -
DeO³eeHevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjle e³ e s F & u e .
DeO³eeHevee®eer JewefMe<ìîes DeeefCe iejpe ³eeb®eer ®e®ee& keÀjeue.
DeO³eeHevee®eer J³eeHleer JeCe&ve keÀjlee ³esF&ue.
Jeie& DeO³eeHevee®³ee GHeieeceeb®es efJeMues6.1 ÒemleeJevee
ceeieerue IeìkeÀele DeeHeCe DeO³e³evee®eer me bkeÀuHevee DeeefCe DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCeejs
IeìkeÀ ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee. ³eele DeJeOeeve DeeefCe ÒesjCee ns cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Heeefnues. Deelee ³ee
IeìkeÀele DeO³eeHevee®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCeej Deensle. DeO³e³eve DeeefCe DeO³eeHeve ³e e SkeÀe®e
veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle.
l³ee®eÒeceeCes DeO³eeHeve DeeefCe efMe#ekeÀ ³ee meg×e SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle. pesJne
DeeHeCe DeO³eeHeve ne Meyo SskeÀlees l³ee yejesyej leelkeÀeU DeeHeCeeme efMe#ekeÀ ne Meyo DeeþJelees. DeeH eCemunotes.in

Page 66

66vesnceer®e Demes ceevele Demelees keÀer efMe#ekeÀ ns Glke=À<ì®e DeO³eeHeve keÀjleele. DeO³e³eve DeeefCe
DeO³eeHevee®ee efJeÐeeL³ee¥vee Deevebo Ieslee Deeuee Heeefnpes, efMe #ekeÀe®es DeO³eeHeve efJeÐeeL³ee¥vee vesnceer®e
Òeeslmeeefnle keÀjerle Demeles. O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀ melele ÒeeceeefCekeÀ Òe³elve keÀjle
Demeleele. efMe#ekeÀ DeeHeu³ee efJeÐeeL³ee¥®es vesle=lJe keÀjleele Je efJeÐeeL³ee¥vee De%eevee®³ee DebOekeÀejeletve
yeensj keÀe{tve %eevee®³ee ÒekeÀeMeekeÀ[s vesleele. efMe#ekeÀ Dee Heu³ee DeO³eeHeveeÜejs MeeUsle®e veener lej,
ceneefJeÐeeue³e, kegÀìgbye, meceepe DeeefCe je<ì^ GYeejCeerle cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeleele. efMe#ekeÀ
osMee®³ee efve³eleer®es mebieesHeve / GYeejCeer keÀjle Demeleele. efMe#ekeÀ efJeÐeeL³ee¥vee yeeueJ ee[er Heemetve les
G®®e efMe#eCeeHe³e¥le DeO³eeHeve keÀjerle Demeleele.
[e@. PeekeÀerj ngmesve ³eeb®³ee Meyoele ’efMe#ekeÀ ne DeeHeu³ee YeefJe<³ee®ee j®eveekeÀej Demelees.“
efMe#eCe #es$eele DeO³e³eve -DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³es mecenÊJeHetCe& mLeeve Deens. e fMe#eCe Òeef¬eÀ³esle DeO³eeHeve
DeeefCe DeO³e³eve ns oesve cetueYetle IeìkeÀ Deensle. les SkeÀceskeÀebMeer efveie[erle Deensle. pesLes DeO³eeHeve
Demeles les DeO³e³eve ns Ie[les®e.
6.2 DeO³eeHevee®eer mebkeÀuHevee DeeefCe J³eeK³ee
DeO³eeHevee®eer Heejb HeeefjkeÀ mebkeÀuHevee :
HeejbHeeefjkeÀ Jeie& DeO³eeHeveele efMe#ekeÀ efJeÐeeL³ee¥vee efJeSKeeoe efJeÐeeLeea HegmlekeÀ Jee®ele Demes lej Flej efJeÐeeLeea mJele:®³ee HegmlekeÀ eleHeentve Jee®eCeeN³ee
efJeÐeeL³ee&® es Devegme©ve HegmlekeÀ Heenleele. Jeiee&le efJeÐeeL³ee¥vee DevegosMeve / ceeefnleer osC³ee®eer keÀuee
cnCepes DeO³eeHeve nes³e. DeeOegefvekeÀ efMe#eCe lep%eebvee DeO³eeHevee®eer ner mebkeÀuHevee ceev³e veener. HeÀkeÌle
ceeefnleer meebieCes, DevegosMeve ke ÀjCes efkebÀJee %eeve osCes cnCepes DeO³eeHeve veener, lej DeO³eeHeve keÀjleevee
HeeþîeebMeeyejesyej®e efJeÐeeL³ee&®ee meg×e efJe®eej keÀjCes iejpes®es Demeles.
DeO³eeHevee®eer DeeOegefvekeÀ mebkeÀuHevee :
efJeÐeeL³ee¥me Fef®íle %eeve keÀewMeu³es ÒeeHle keÀjCes DeeefCe J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer
DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³ee ceeie& oeKeefJe ves.
DeO³eeHeve efJeÐeeL³ee&me J³ekeÌleercelJe efJekeÀemeeyejesyej®e meceepeele peerJeve peieC³ee®³ee ceeiee&®es
%eeve osles. ner SkeÀ megJ³eJeefmLele Je cee vemeMeem$eer³e Òeef¬eÀ³ee Demetve ³eeceO³es efJeefMe<ì O³es³e meeO³e
keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀ, efJeÐeeLeea, DeY³eeme¬eÀce DeeefCe Flej IeìkeÀeb®es mebIeìve kesÀues peeles.
efMe#eCee®³ee DeO³eeHeve lep%eebveer kesÀuesu³ee keÀener J³eeK³ee DeeHeCe Heent³e e,
DeO³eeHevee®³ee J³eeK³ee :
1) S[ceve ³eeb®ee efJe®eej -DeO³eeHeve ner Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee Demetve ³eeceO³es ÒeecegK³eeves
efMe#ekeÀ DeeefCe efJeÐeeLeea ³eeb®³eeceO³es efJeefMe<ì ke=Àle ermeboYee&le Jeiee&le yeesueCes nesles.
2) Lee@cemeve SHeÀ. ûeerve -DeO³eeHeve ns efMe#ekeÀe®es keÀe³e& Demetve yeeuekeÀe®³ee efJekeÀemeemeeþer kesÀues
peeles.munotes.in

Page 67

673) pes. Jesuìve -yeeuekeÀ %eeveelcekeÀ ¢<ìîee meÐeefmLeleerle keÀesþs Deens Je l³eeme kegÀþHe³e¥le IesTve
peeJe³ee®es Deens ³ee oesve cegK³e Ieìke Àeb®ee meceeJesMe ®eebieu³ee DeO³eeHeveele neslees, ns peeCetve IesCes
cnCepes®e DeO³eeHeve nes³e.
4) efmceLe -DeO³eeHeve ner DeO³e³eve nesC³eemeeþer He×leMeerjHeCes kesÀuesueer ef¬eÀ³ee nes³e.
5) yeì&ve -DeO³eeHeve cnCepes DeO³e³eveemeeþer yeeuekeÀeme GÊesefpele keÀjCes, ceeie&oMe&ve, efoMee DeeefCe
ÒesjCee osCes nes³e.
6) keÌueeke&À -yeeuekeÀe®³ee J³ekeÌleercelJeele yeoue keÀjC³eemeeþer efveefce&le kesÀuesueer ke=Àleer cnCepes®e
DeO³eeHeve nes³e.
DeO³eeHevee®³ee J³eeK³eeb®es efJeMuesDeO³ee Heve cnCepes DeMeer nceer keÀer p³eeceO³es keÀener veweflekeÀ keÀe³e& efkebÀJee ke=ÀleeR®ee meceeJesMe
neslees. p³ee®ee cegK³e GÎsMe ne DeO³e³eve Ie[tve DeeCeCes Deens. DeO³eeHevee®³ee J³eeK³eeb®es efJeMuesDemelee DeeHeu³eeuee Demes ue#eele ³e sles keÀer -
DeO³eeHeve ner ef¬eÀ³eeb®eer ÒeCeeueer Deens.
DeO³eeHeve ner O³es³eefoioefMe&le ef¬eÀ³ee Deens.
DeO³eeHevee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es efve³ebef$ele Je Deefve³ebef$ele IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
J³eeK³eeb®³ee efJeMuesDeHesef#ele Deens.
1) DeO³eeHeve kegÀCeer keÀjeJes?
efMe#ekeÀeves DeO³eeHeve keÀjeJes. l³eeves DeO³eeHevee®es ®eebieues Òeefleceeve meeoj keÀjeJes.
2) DeO³eeHeve kegÀCeeuee keÀjeJes?
DeO³eeH eve yeeuekeÀeme keÀjeJes. DeO³eeHeve keÀjleevee yeeuekeÀe®³ee #ecelee, DeeJe[ ³eeb®eer
keÀeUpeer Iesleueer peeJeer. lemes®e lees ke=ÀleerMeerue jenerue ³eekeÀ[s ue#e ÐeeJes.
3) DeO³eeHeve keÀe keÀjeJes?
DeO³eeHeve cnCepes ceeefnleer®ee meeþe keÀjCes De mes veJns, lej yeeuekeÀe®³ee efJeefJeOeebieeves efJekeÀeme
keÀjCes ns nes³e.
4) keÀe³e efMekeÀJeeJes?
DeO³e³evekeÀl³ee&uee DeHesef#ele Demes %eeve, keÀewMeu³e DeeefCe DeefYeJe=Êeer ns ÒeeHle keÀjC³eemeeþer
efJeefJeOe DevegYeJe DeeefCe ke=Àleer ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
5) DeO³eeHeve keÀmes keÀjeJes?
DeO³eeHeve keÀjleevee efMe#ekeÀeves efJeefJeOe DevegYeJeebyejesyej®e DeO³eeHeve leb$e%eevee®ee GHe³eesie
keÀjeJee.munotes.in

Page 68

686) DeO³eeHeve kesÀJne keÀjeJes?
efJeÐeeL³ee&me DeO³e³eve keÀjC³ee®eer ÒesjCee efJe keÀefmele nesF&ue DeMeeÒekeÀejs DeO³eeHeve keÀjeJes.
7) DeO³eeHeve keÀesþs keÀjeJes?
Jeie&, ûebLeeue³e, Òe³eesieMeeUe, keÀe³e&MeeUe, ef¬eÀ[ebieCe Fl³eeoer efþkeÀeCeer DeO³eeHeve keÀjlee
³esTMekeÀles. DeO³eeHevee®eer ke=Àleer Je ÐeeJe³ee®ee DevegYeJe ³ eeJej Jejerue efþkeÀeCeeb®es cenÊJe DeJeuebyetve
Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeO³eeHevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) DeO³eeHevee®³ee J³eeK³eeb®es JeCe&ve keÀje.
3) DeO³eeHevee®³ee J³eeK³eeb®es efJeMues6.3 DeO³eeHevee®eer JewefMe<ìîes DeeefCe keÀe³e&
DeeHeCeeme Deelee DeO³eeHevee®³ee mebkeÀuHevee DeeefCe J³eeK³ee ³eeb®eer peeCeerJe Deeuesueer Deens.
lemes®e legcner DeO³eeHevee®³ee J³eeK³eeb®³ee efJeMuesDeO³eeHevee®eer JewefMe<ìîes DeeefCe keÀe³ex Heent³ee.
DeO³eeHevee®eer JewefMe<ìîes :
1. DeO³eeHeve ner Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. cnCepes®e ³eeceO³es efMe#ekeÀ -efJeÐeeLeea, efJeÐeeLeea
DeeefCe efMe#ekeÀ ³eeb®³eeceO³es Deeblejef¬e À³ee Ie[tve ³esleele.munotes.in

Page 69

692. DeO³eeHeve ner ef$eOe´gJeer³e Òeef¬eÀ³ee Deens. ³eeceO³es efMe#ekeÀ, efJeÐeeLeea DeeefCe DeY³eeme¬eÀce Je
megJ³eJeefmLele He³ee&JejCee®ee meceeJesMe neslees.
3. DeO³eeHeve ns DeewHe®eeefjkeÀ DeeefCe DeveewHe®eeefjkeÀ Demes oesvner Deme les. Jeiee&ceO³es DeeefCe Jeiee&yeensj
Demes oesvner efþkeÀeCeer DeO³eeHeve nesles.
4. DeO³eeHeve ner keÀuee l³eeyejesyej efJe%eeve meg×e Deens.
5. DeO³eeHeve ns peeCeerJeHetJe&keÀ lemes®e vekeÀUle meg×e nesle Demeles.
6. DeO³eeHeveele DeO³e³eveemeeþer Òeeslmeen ve, meeojerkeÀjCe DeeefCe meblegueve kesÀues peeles.
7. Òel³eeYejCe leb$eeÜejs DeO³eeHeveele megOeejCee keÀjlee ³esles.
8. JesU DeeefCe peeiee ³eemeboYee&le DeO³eeHeve ner ieleerMeerue Òeef¬eÀ³ee Deens.
9. DeO³eeHeve ns meeceeefpekeÀ He³ee&JejCeele DeekeÀej Iesl eD e m e l e s .
10.DeO³eeHeve ns O³es³eeefOeef<þle Demeles.
11.DeO³eeHeveeJej ®eebieues meb%eeHeve keÀewMeu³e Je®e&mJe ieepeJeles.
12.efvejer#eCe leb$eeÜejs DeO³eeHevee®es ceeHeve Je l³eele Jee{ keÀjlee ³esles.
13.DeO³eeHeve ner yeesueCes / meebieCes / oeKeefJeCes / ke =Àleer keÀjCes DeMeer ef¬eÀ³ee Deens.
14.DeO³eeHeve meceesjemeceesj Ie[tve ³esles.
15.efMe#ekeÀe®³ee Jele&veeÜejs DeO³eeHevee®es efvejer#eCe keÀjlee ³esles.
16.DeO³eeHeve ne efJeÐeeL³ee&bmeeþer GHe®eej Deens.
17.DeO³eeHeve yeeuekeÀeme DeO³e³eveemeeþer GÊesefpele k eÀjles.
18.DeeHeu³ee He³ee&JejCeeme Òeeflemeeo osC³eemeeþer DeO³eeHeve ceole keÀjles.
19.DeO³eeHeve cnCepes yeeuekeÀeme ceeie&oMe&ve keÀjCes nes³e.
20.yeeuekeÀe®³ee YeeJeveebvee ÒeefMe#eCe osCes cnCepes®e DeO³eeHeve nes³e.
21.DeO³eeHeve yeeuekeÀeme megefJeOee Hegj efJeles.
22.Jew%eeefvekeÀ, efveefj#eCe, DeeefCe efJeMues23.DeO³eeHevee®es efJeMuesDe) efMe#ekeÀ ke=Àleer
ye) Mew#eefCekeÀ GefÎ<ìîes
keÀ) DeO³e³eve HeefjefmLel eer DeeefCe j®evee
[) DeO³e³evee®es IeìkeÀ
F) efJeÐeeLeea ke=Àleer
24.DeO³eeHeve efJeÐeeLeea, efMe#ekeÀ DeeefCe efJe25.DeO³eeHeve ns efveoeveelcekeÀ DeeefCe GHe®eejelcekeÀ Demeles.
26.DeO³eeHeve ns mepe&v eMeerue DeeefCe ceveesjbpeevelcekeÀ Demeles.
27.DeO³eeHeve ns ueeskeÀMeener³egkeÌle Demeles.
28.DeO³eeHeve ner efve³eespeerle DeeefCe He×leMeerj Òeef¬eÀ³ee Deens.munotes.in

Page 70

70DeO³eeHevee®eer keÀe³e& :
ÒeeO³eeHekeÀ Smed.Smed. ®eJneCe ³eebveer efMe#eCee®eer Keeueerue keÀe ³ex efoueer Deensle.
1) DeeMe³ee®eer ceeefnleer DeeefCe mHe<ìerkeÀjCe osCes -
®eebieu³ee efMe#ekeÀekeÀ[tve DeO³eeHeve keÀjleevee ³eesi³e Demee DeeMe³e efJeÐeeL³ee¥He³e¥le Heesnes®eefJeC³ee®eer
DeHes#ee kesÀueer peeles.
DeejbYe keÀjCes, efoMee osCes Deeef Ce ÒeMeemeve keÀjCes.
DeO³eeHeve ns DeejbYe, mebIeìve, efoMee DeeefCe efveCe&³e#ecelee ³eeb®³eeMeer mebyebefOele Deens.
efMe#ekeÀ ne DeO³eeHeveeMeer vesle=lJe keÀjle Demetve l³eemeeþer efJeefJeOe ke=ÀleeR®es mebIeìve keÀjle Demelees.
2)ieìeme SkeÀmebIe þsJeCes -
ieìe®ee efJekeÀeme DeeefCe ieìele ®ewlev³e efvecee&Ce keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer efMe#ekeÀe®eer Demeles.
ieìemeeþer meceeve nslet DeeefCe IeìkeÀ ³eeb®ee MeesOe IesCes.
3)megj#eeÒeOeeve keÀjCes -
efMe#ekeÀebveer yeeuekeÀeb®³ee iejpee MeesOeu³ee Heeefnpesle. SkeÀìsHeCee, vekeÀej, JesieUsHeCee DeeefCe
DeeefLe&keÀ Demegjef#elelee ³eemeeþer efMe#ekeÀebveer mebj#eCe efoues Heeefnpes.
4)DeefYeJe=Êeer, Þe×e DeeefCe mecem³ee ³eeb®es mHe<ìerkeÀjCe -
efMe#ekeÀeves efJeÐeeL³ee¥vee leguevee keÀjCes, efve jer#eCe keÀjCes, JeieeakeÀjCe, DeLe&efveJe&®eve keÀjCes ns
keÀjC³eemeeþer mebOeer efoueer Heeefnpes DeeefCe efJeÐeeL³ee¥vee efJeMueskeÀmes keÀjeJes ³eemeeþer efme× kesÀues Heeefnpes.
5)DeO³e³eve mecem³eeb®es efveo eve keÀjCes -
efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer efMe#ekeÀebveer efveoeveelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee kesÀueer Heeefnpes.
6)DeY³eeme¬eÀce meeefnl³e le³eej keÀjCes -
efJeÐeeLeea DeeefCe meceepe ³eeb®³ee iejpeeb®³ee DevegHeeefnpes. lemes®e DeY³eeme¬eÀcej®evesle menYeeie Iesleuee Heeefnpes.
7)cegu³eceeHeve, veeWoer Je efjHeesefì&bie keÀjCes -
Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee¥®eer Òeieleer, Hejer#ee DeeefCe ®ee®eCeer ³eebÜejs leHeemeueer peeles. ³eele cegu³eceeHeve
keÀjCes, iegCeeb®³ee veeWoer keÀjCes Je DenJeeue oeKeefJeCes ³ee®ee meceeJesMe neslees.
8)meeceeefpekeÀ ke=Àleer mece=× keÀjCes -
MeeUe ner SkeÀ meceepee®eer íesìer Òeefleke=Àleer Deens. MeeUe DeeefCe meceepe ³eeceO³es megmebJeeo efJekeÀef mele
keÀjC³eemeeþer MeeUe cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeleele. Meeues³e peerJevee®ee ne cenÊJeHetCe& Yeeie Deens.munotes.in

Page 71

719)Jeiee&®es Dee³eespeve DeeefCe mebIeìve -
efJeefJeOe keÀe³ee&vegmeej Jeiee&®es Dee³eespeve keÀjCes iejpes®es Demeles. ³eemeeþer Jeie&J³ eJemLee ueJeef®ekeÀ
DemeCes iejpes®es Deens.
10)meeceeefpekeÀ keÀe³ee&le menYeeie -
DeO³e³eve -DeO³eeHevee J³eefleefjkeÌle efMe#ekeÀeves menueer, #es$eYesìer meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀce ³eeb®³eele
menYeeie Iesleuee Heeefnpes.
11)J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³e e&le menYeeie -
efMe#ekeÀeves J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme nesC³eemeeþer ®e®ee&me$e, HeefjHeeefnpes. p³eecegUs l³eeb®es DeeHeu³ee efJeDeejbYe keÀjCes, efoMee osCes DeeefCe ÒeMe emeve keÀjCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeO³eeHevee®eer JewefMe<ìîes meefJemlej mHe<ì keÀje.
2) DeO³eeHevee®³ee keÀe³ee¥®eer ®e®ee& keÀje.
6.4 Yeejleer³e HejerJesDeelee DeeHeCe DeO³eeHevee®³ee yeouel³ee meboYee&le Yeejlee®eer efmLeleer Heent³ee.
Yeejleeleerue DeO³e³eve -DeO³eeHevee®eer ÒemLeeefHele, HeejbHeeefjkeÀ HejbHeje, vewmeefie&keÀ MekeÌleer
efJeHeefjle HeefjefmLeleerle meg×e jeKetve þsJeuesueer Deens.
mJeeceer efJeJes keÀeveboebveer DeO³eeHeveeceO³es efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀjleevee cnìues Deens keÀer,
Keje efMe#ekeÀ ne Demee Demelees keÀer pees leelkeÀeue efJeÐeeL³ee¥®³ee HeeleUerHe³e¥le Heesnes®elees.
Dejefyeboes DeO³eeHevee®es JeCe&ve keÀjleevee cnCelee le, ’kegÀCeeueener efMekeÀJelee ³esle veener ns
DeO³eeHevee®es ÒeLece lelJe Deens.“ efMe#ekeÀ ne DevegosMekeÀ vemelees efkebÀJee DeO³e³eve -DeO³eeHekeÀ Òeef¬eÀ³es®ee
ceeuekeÀner vemelees. lej lees ceolekeÀlee& DeeefCe ceeie&oMe&keÀ Demelees. l³ee®es keÀe³e& meg®evee keÀjCes Demetvemunotes.in

Page 72

72SKeeoer iees<ì efJeÐeeL³ee¥Jej ueeoCes ner veener. lees efJeÐeeL³ee¥®³ee ceveeuee ÒeefMe#eCe osT MekeÀle veener, lej
HeÀkeÌle %eeve ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ÒesjCeeoe³eer meeOeve nesT MekeÀlees. %eeve keÀmes ÒeeHle keÀjeJes? ³eemeeþe r
efoMee oeKeJet MekeÀlees. yeeuekeÀe®³ee megHle #ecelee ³ee Deble :m³eDeensle DeeefCe l³ee yeensj ³esT MekeÀleele
SJe{s®e lees meebiet MekeÀlees. yeeuekeÀeme efJeefJeOe ÒekeÀej®eer ceole DeeefCe ceeie&oMe&ve efJekeÀemeemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
®eebieu³ee DeO³eeHevee®es Keeueerue cegÎs Deensle.
1. ®eebieues DeO³eeHeve J³ekeÌleerefYeVelee DeesUKeles.
2. ®eebieues DeO³eeHeve DeO³e³eveeme keÀejCeerYetle þjles.
3. ®eebieues DeO³eeHeve ns o³eeUtHetCe& DeeefCe menevetYetleerMeerue Demeles.
4. ®eebieues DeO³eeHeve ke =Àleer keÀjC³eeme mebOeer Òeoeve keÀjles.
5. ®eebieu³ee DeO³eeHeveele DeO³e³evekeÀl³ee&uee ceeie&oMe&ve keÀjCee®³ee keÀewMeu³eeb®ee meceeJesMe neslees.
6. ®eebieues DeO³eeHeve ns keÀesCel³eener He×leerMeer ye× vemeles.
7. ®eebieues DeO³eeHeve efMe#ekeÀ DeeefCe e fJeÐeeLeea ³eeb®³eeceO³es Deblej keÀceer keÀjles.
8. ®eebieues DeO³eeHeve yeeuekeÀeme l³ee®³ee He³ee&JejCeeMeer mecee³eespeve meeOeC³eeme ceole keÀjles.
9. ®eebieues DeO³eeHeve ÒeieleerMeerue Demeles.
10.®eebieu³ee DeO³eeHeveele efveoeveelcekeÀ DeeefCe GHe®eejelc ekeÀ keÀe³ee&®ee meceeJesMe neslees.
11.®eebieues DeO³eeHeve YeeJeefvekeÀ efmLejleskeÀ[s peeles.
12.®eebieues DeO³eeHeve menkeÀe³ee&lcekeÀ Demeles.
13.®eebieu³ee DeO³eeHeveele ³eesi³e efve³eespevee®ee meceeJesMe neslees.
14.®eebieues DeO³eeHeve DeHesef#ele DeeefCe efveJe[HetCe& ceeefnleer HegjefJeles.
®eebieu³ee DeO³eeHevee®³ee yeouel³ee meboYee&le Yeejlee®³ee efmLeleeruee Keeueerue IeìkeÀ keÀejCeerYetle
þjleele.
1) je<ì^er³e OeesjCee®ee ÒeYeeJe -
Meeues³e efMe#eCee®ee je<ì^er³e DeY³eeme¬eÀce DeejeKe[e 2005 Je ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®es
meeJe&ef$ekeÀerkeÀjCe ®eebieu³ee DeO³eeHeveeme keÀejCeerYetle þjles.
2) efMe#eCenkeÌkeÀ keÀe³eoe 2008 -
ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee efJekeÀemeeceO³es mJeeleb$³eesÊej keÀeUeceO³es cenÊJeHetCe& efJekeÀeme Peeuesuee
Deens. Jee{ les KeepeieerkeÀjCe DeeefCe Meeues³e He×leerceOeerue YesoYeeJe, efJeke=ÀleHeCes efMe#eCee®³ee opee&Jej
HeefjCeece keÀjerle Deens. efMe#eCe nkeÌkeÀ keÀe³eÐeecegUs meJe& yeeuekeÀebvee efMe#eCee®ee DeefOekeÀej ÒeeHle Peeuee
Deens.
3) efMe#ekeÀe®eer yeouelee r YetefcekeÀe -
je<ì^er³e DeY³eeme¬eÀce DeejeKe[e 2005 vegmeej efMe#ekeÀ ne efJeÐeeL³ee¥vee DeO³e³evekeÀl³ee¥vee
megefJeOee HegjefJeCeeje Demee Deens. lees efJeÐeeL³ee¥vee %eevee®eer j®evee keÀjC³eeme ceole keÀjlees. DeY³eeme¬eÀce
Heej Hee[le Demeleevee efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe cegK³elJes keÀ©ve ceO³emLe / GlÒesjkeÀe®eer Demeles.munotes.in

Page 73

734) efMe#ekeÀ -efMe#eCeeleerue DeeJneves -
efMe#ekeÀ -efMe#eCeece O³es HetCe&lJeeves DeeefCe meJe¥ keÀDeens. efMe#ekeÀ J³ eJemee³eemeeþer le³eej keÀjCes DeeefCe meelel³eHetCe& efMe#ekeÀe®ee J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme
nesC³eemeeþer Meeues³e efMe#eCee®³ee meJe& mlejeJej ceeie&oMe&ve keÀjCes, ceole keÀjCes, megOeejCee keÀjCes Je
j®evee yeoue keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
5) mebMe esOeve -veJeesHe¬eÀce -
Glke=À<ìlesmeeþer Òe³elve keÀjC³eemeeþer veJeesHe¬eÀce le³eej keÀjCes, mebMeesOeve keÀjCes DeMeer #ecelee
ÒeeHle keÀjC³ee®eer mebmLeebvee iejpe Deens. yejs®e efMe#ekeÀ ueIeg DeeefCe ceesþs mebMeesOeve ÒekeÀuHe neleer Iesle
Demeleel e. mebMeesOeveemeeþer efceUCeeN³ee DevegoeveecegUs DeO³eeHeveemebyebefOele veeefJev³eHetCe& He×leer efvecee&Ce
nesleele.
6) meceeJesMekeÀ efMe#ekeÀ -ÒeefMe#ekeÀ -
MeeUebceO³es De#ece ,meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ¢<ìîee ceeieeme yeeuekeÀebvee otj þs JeCes Òe®eefuele
nesles. veJeerve OeesjCeebvegmeej meceeJesMekeÀ efMe#eCeeuee meg©Jeele Peeueer Deens. l³eecegUs meJe& ÒekeÀej®e s
efJeÐeeLeea SkeÀe®e MeeUsle DeO³e³eve Je DeO³eeHeve keÀ© MekeÀleele. meeceeefpekeÀ neveer ìeUC³eemeeþer Je meJe&
ÒekeÀej®³ee e fJeÐeeL³ee¥®es DeO³e³eve keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀeme efJeefMe<ì %eeve mebHeeefole keÀ©ve le³eej kesÀues
Heeefnpes.
7) meceevelee DeeefCe MeeMJele efJekeÀeme -
meJe& meceepe DeeefCe meceepee®³ee IeìkeÀebmeeþer efuebiemeceevelee, Meebleer®es cetu³e ³eeb® ee efJekeÀeme
nesCes iejpes®es Deens. MeeMJele efJekeÀeme Jne³e®es Demesue lej ³ee®es efMe#eCe efoues Heeefnpes.
8)meeceeefpekeÀ %eevee®eer efMe#eCeele YetefcekeÀe -
Meeues³e efMe#eCeele ÒeeHle kesÀuesu³ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®ee efJekeÀeme Peeuee Heeefnpes l³ee®eyejesyej
Meeues³e %eevee®es Òel³e#e peerJeveele GHe³eespeve keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ %eeve DeeefCe MeeUe ³eeb®³eele
pees[Ceer efoueer Heeefnpes.
9)MeeUsleerue ceeefnleer leb$e%eeve DeeefCe F& -DeO³e³eve -
Meeues³e efMe#eCeeceO³es ce eefnleer³egkeÌle leb$e%eeve³egkeÌle DeO³e³eveeme Jee{leer ceeieCeer Deens.
MeeUebceO³es F& -ueefve¥ie keÀjC³ee®eer DeHes#ee kesÀueer peeles. ³eemeeþer efMe#ekeÀebveer mJele:me leb$emvesner yeveJetve
³ee #eceleeb®eer efJekeÀmeve kesÀues Heeefnpes.
DeeHeuee r Òeieleer leHeemee :
1) DeO³eeHevee®³ee yeouel³ee meboYee&le Yeejlee®eer efmLeleer mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 74

742) Yeejleer³e efmLeleerle ®eebieu³ee DeO³eeHevee®³ee meboYee&le yeoueles IeìkeÀ JeCe&ve keÀje.
6.5 Jeie& DeO³eeHevee®es GHeeiece -efJeÐeeLeea keWÀefêle DeeefCe efMe#ekeÀ keWÀefêle
Yeejleer³e HeefjefmLeleerle DeO³eeHevee®³ee meboYee&le yeoueles mJeªHe DeeHeCe Heeefnues. ³eele DeeHeCe
Jeie& DeO³eeHevee®es GHeeiece DeY³eemeCeej Deenesle. DeO³eeHevee®ee HeejbHeeefjkeÀ efMe#ekeÀ keWÀefêle o= ef<ìkeÀesve
yeouegve ³eele Deelee efJeÐeeL³ee&me cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.
lekeÌlee 6.1 efMe#ekeÀ keWÀefêle efJe©× efJeÐeeLeea keWÀefêle Jeie&
efMe#ekeÀ keWÀefêle GHeeiece efJeÐeeLeea keWÀefêle GHeeiece
efMe#ekeÀ keWÀê, efmLej DeejeKe[e efJeÐeeLeea k eWÀê, ueJeef®ekeÀ Òeef¬eÀ³ee
efveCe&³e DeeefCe efoMee efMe#ekeÀebÜejs efJeÐeeL³ee&me mJee³eleÊee
efMe#ekeÀeÜejs ceeie&oMe& veDeeefCe osKejsKe efMe#ekeÀeÜejs megefJeOee Heeefþbyee DeeefCe
Òeeslmeenve efoues peeles.
DeO³e³eveele efveef<¬eÀ³e menYeeie DeO³ e³eveele ke=ÀefleMeerue menYeeie
Jeiee&®³ee ®eej YeeRleer®³ee Deele DeO³e³eve efJemle=le meeceeefpekeÀ meboYee&le Jeie& DeO³e³eve
%eeve efoues peeles Je les efveefM®ele Demeles %eeve efJekeÀmeve DeeefCe efveefce&leer
6.5.1 efJeÐeeLeea keWÀefêle GHeeiec e:
efJeÐeeLeea keWÀefêle DeO³eeHeveele efMe#ekeÀ ne meJexmeJee& Demelees. efMe#ekeÀ®e Jeiee&le DeO³eeHeve
keÀjlees, Heeþ le³eej keÀjlees DeeefCe l³ee® ³ee ke=Àleer efveefM®ele keÀ©ve DeejeKe[e le³eej keÀjlees. efMe#ekeÀ
mJele: meJe& efveCe&³e Ieslees Deee fCe efJeÐeeL³ee&me ceeie&oMe&ve efoMee oslees. efMe#ekeÀ DeO³e³eve efmLeleervegmeej
Jeiee&Jej osKejsKe keÀjlees. ³ee meJee¥cegUs efJeÐeeLeea DeO³e³eve Òeef¬eÀ³esle efve<¬eÀer³eHeCes menYeeieer neslees, ³ee le
efJeÐeeLeea Deeblejef¬eÀ³esme JeeJe vemelees. ef JeÐeeL³ee&b®es DeO³e³eve Jeiee&®³ee ®eejYeeRleer®³ee Dee[ nesle Demeles.
efJeÐeeL³ee¥vee %eeve Jeiee&le efoues peeles. %eevee®es, Jeiee&le ÒeeHle kesÀuesu³ee ceeefnleer®es Jeiee&le efkebÀJee Jeiee&yeensj
GHe³eespeve kesÀues peele veener. efJeÐeeL³ee¥vee ef veefM®ele mJeªHee®es %eeve efoues peeles. efJeefJeÒeef¬eÀ³ee ner SkeÀceeieea Demeles. DeeOegefvekeÀ peieele ³ee ÒekeÀ ejeme ceev³elee efoueer peele veener. keÀejCe ³ee
ÒekeÀej®es DeO³eeHeve GHeeiece O³es³e meeO³e keÀjC³eele ceole keÀjerle veenerle. lemes®e yeeuekeÀe®ee meJee¥ieerCemunotes.in

Page 75

75efJekeÀeme ner keÀª veenerle. cnCetve®e DeeOegefvekeÀ peieele efJeÐeeLeea keWÀefêle DeO³eeH eveeme cenÊJe ÒeeHle nesT
ueeieues Deens.
6.5.2 efMe#ekeÀ keWÀefêle GHeeiece :
³ee GHeeieceele efJeÐeeLeea ne ÒecegKe Demeu³eeves ne efJeÐeeLeea keWÀefêle GHeeiece Deens. ³ee
GHeeieceele efJeÐeeL³ee&®³ee iejpes Devegmeej DeO³eeHeve kesÀues peeles. ³esLe s efJeÐeeLeea ne®e Jeie& DeO³eeHevee®ee
Deelcee Demelees; meJe&keÀener Demelees ³eeefþkeÀeCeer efJeÐeeL³ee¥®eer mJee³eleÊee cenÊJeHetCe& Demeles. efJeÐeeL³ee¥vee
efJe³eeb®ee JeeHej keÀjleele. ³ee Jeiee&le efMe#ekeÀ -efJeÐeeLeea, efJeÐeeLeea -efMe#ekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee cenÊJeHetCe&
Demeleele. efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀuHevee, efJe®eej ³eeb®ee efmJekeÀej kesÀuee peelees. efJeÐeeL³ee¥®³ee efJekeÀemeemeeþer
meJe& ÒekeÀej®eer megefJeOee, ceole DeeefCe Heeefþbyee efouee peelees. ³ee GHeeieceele efJeÐeeL³ee¥vee DeO³e³eve
keÀjC³ee®es mJeeleb$³e Demeles. ³eecegUs ®eebieues DeO³e³eve Ie[tve ³esles. efJeÐeeLeea keWÀêer DeO³eeHeveecegUs
efJeÐeeLeea DeO³eeHeveele ke=Àleer Meerue Demelees. efMe#ekeÀe®es %eeve osC³eeHes#ee efJeÐeeLeea mJele: %eevee®es
efJekeÀmeve Je efveefce&leer keÀjlees. ³ee GHeeieceele menMeeues³e GHe¬eÀce, DeY³eemeHegjkeÀ keÀe³e&¬eÀce Mew#eefCekeÀ
keÀe³e&¬eÀceebvee cenÊJe efoues peeles. DeO³eeHeve ns HeÀk eÌle Jeiee&le®e ve neslee Yesìer, menue, efoioMe&ve, ÒekeÀuHe
keÀe³e&, meceepemesJee, F. ceeO³eceeÜejs Ie[les. efJeÐeeL³ee¥vee l³eebveer Jeiee&le Je Jeiee&yeensj ÒeeHle %eevee®es
GHe³eespeve keÀjC³ee®es mJeeleb$³e efoues peeles. ³esLes efMe#ekeÀ efJeÐeeL³e e¥vee efce$e, ceeie&oMe&keÀeb®eer YetefcekeÀe
efveYeeJeleele. ³ee GHeeieceele efJeÐeeLeea yengefoMe efJe®eej keÀjleele. ³ee GHeeieceecegUs YeefJe<³eele efJeÐeeL³ee¥vee
YejHetj mebOeer lej efceUleele®e Je meJee¥efieCe efJekeÀeme Ie[tve ³eslees.
DeO³eeHeve e®eer mebj®evee :
DeO³eeHevee®³ee mebj®evesle efleve cegK³e ®eueeb®ee meceeJesMe neslees.
1) efMe#ekeÀ mJeeÞe³eer ®eue (Independent)
2) efJeÐeeLeea DeeÞe³eer ®eue (Dependent)
3) DeeMe³e DeeefCe meeojerkeÀjCee®eer keÀe³e&efveleer -ceO³emLeer ®eue (Interv ening)
Deeke=Àleer 6.2 DeO³eeHeve mebj®evee
DeO³eeHevee®es ìHHes :
DeO³eeHeve ner SkeÀ peìerue ef¬eÀ³ee Deens. ³eemeeþer He×leMeerj efve³eespevee®eer DeeJeM³ekeÀlee
Demeles. DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³esle efJeefJeOe ìH³eeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. ³ee Òeef¬eÀ³esle meceeefJe<ì DemeCeeN³ee
efJeefJeOe Hee³eN³eebvee DeO³eeHevee®es ìHHes cnCeleele.munotes.in

Page 76

76
Deeke=Àleer 6.3 DeO³eeHevee®es efleve ìHHes
1) HetJe& ke=Àleer ìHHee (Pre-Active Stage) :
Jeie& DeO³eeHeveeHetJeea, efMe#ekeÀ efJeefJeOe ÒekeÀej®eer HetJe& le³eejer / ke=Àleer keÀjerle Demelees, ³eeuee®e
HetJe&-ke=Àleer ìHHee cnCeleele. ³ee ke=ÀleerceO³es Heeþ -efve³eespeve le³eej keÀjCes, Mew#eefCekeÀ meeOeve efveefce&leer /
MeesOe / efveJe[, IeìkeÀ®ee®eCeer DenJeeue, Jee®eve keÀewMeu³e, efJeÐeeL³ee¥®es De[Le Ue DeeCeCeejs Jele&ve F.
³ee ke=Àleer efMe#ekeÀeme DeO³eeHevee®es keÀe³e& keÀjleevee cenÊJeHetCe& Demeleele.
³eele Keeueerue iees<ìerb®ee meceeJesMe neslees -
O³es³e efveefM®ele keÀjCes
DeeMe³ee®³ee meboYee&ves efveCe&³e IesCes
meeojerkeÀjCeemeeþer ³ees i³e meeefnl³e Je ceeiee&®ee MeesOe
³eesi³e keÀe³e&veerleer DeeefCe DeO³eeHevee®eer leb$es þjefJeCes
efJeefMe<ì DeeMe³eOeejkeÀemeeþer keÀe³e&efveleer efJekeÀefmele keÀjCes
2) Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ ìHHee :
ne Òel³e#e Jeie& DeO³eeHevee®ee ìHHee Deens. þjef Jeuesues O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀ
efJeefJeOe keÀe³e&veerleeR®ee JeeHej keÀjleele. Jeie& DeO³eeHeveele efMe#ekeÀe®es Jele&ve ns ceesþîee ÒeceeCeele GlmHegÀle&
Demeles keÀejCe ns Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ me$e Demeles. ³ee ìHH³eele efMe#ekeÀ Òel³e# e DeO³eeHeve keÀjle Demelees
Je l³eeyejesyej®e Meermle jeKeCes Je Jeie&efve³eb$eCe meg×e keÀjle Demelees. efJeÐeeL³ee¥vee DeeHeu³ee DeO³eeHeveele
iegbleJetve þsJeC³eemeeþer efMe#ekeÀ, mHe<ìerkeÀjCe, efoioMe&ve, J³eeK³ee, leeefke&ÀkeÀ ef¬eÀ³ee keÀjerle Deme lees.
Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ Hee³ejerJej efMe#ekeÀ -
efJeÐeeL³ee¥vee DeesUKeC³eemeeþer Jeiee&®ee DeekeÀej peeCetve Ieslees.
efJeÐeeL³ee¥®³ee mebHeeoCetkeÀer®es efveoeve keÀjlees.
ke=Àleer efkebÀJee mebHeeoCetkeÀ ³eele
- ®eslekeÀe®eer efveJe[ Je meeojerk eÀjCe
- ÒeyeueCee®es Òel³eeYejCe
- DeO³eeHeveemeeþer keÀe³e&veerleer®es efJekeÀmeve ³eeb®ee meceeJesMe neslees.munotes.in

Page 77

773) Debeflece ke=Àleer ìHHee (Post -Active Stage) :
ne ìHHee cetu³eceeHevee®ee Deens. keÀe³e&ceeveele DeHesef#ele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eeme eþer
efMe#ekeÀ DeeefCe efJeÐeeL³ee¥vee DeeJeM³ekeÀ Òel³eeYej Ce efoues peeles. ns DeO³eeHeve DeeefCe DeO³e³eve ³ee
oesneWmebyebefOele Demeles. ef Me#ekeÀeuee DeeHeues DeO³eeHeve DeefOekeÀ ÒeYeeJeer keÀjC³eemeeþer ³ee®ee GHe³eesie
neslees, lemes®e efJeÐeeL³ee ¥me ®eebieu³eeÒekeÀejs DeO³e³eve keÀjC³eeme mene³³e keÀjles. Òel³eeYejCeecegUs
efMe#ekeÀeuee mecepeles keÀer DeeHeCe Hegvne DeO³eeHeve keÀjeJes keÀer veJeerve IeìkeÀe®es DeO³eeHeve meg© keÀjeJes.
DebeflekeÀ -ke=Àleer ìHH³eeceO³es Keeueerue ef¬eÀ³ee neslee le.
þjefJeuesu³ee GefÎ<ìeb®eer DevegkegÀuelee leHeemeueer peeles.
Hegve&DeO³eeHeve keÀjeJes keÀer veJeerve DeeMe³e efMekeÀJeeJee ns þjefJeues peeles.
Mew#eefCekeÀ meeefnl³ee®eer DevegkegÀuelee leHeemeueer peeles.
Jeie& JeeleeJejCee®³ee ÒeYeeJee®es cetu ³eceeHeve kesÀues peeles.
DeO³eeHevee®es eflevener ìHHes SkeÀceskeÀebMeer mebbyebefOele Deensle. ®eebieuee efMe#ekeÀ nesC³eemeeþer efJeefJeOe
DeO³eeHeve keÀewMeu³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. DeO³eeHeveele Deeblejef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe neslees. efMe# ekeÀe®es
J³eeqkeÌlecelJe, Je=Êeer DeeefCe DeeJe[ ÒeYeeJeer DeO³eeHeveele cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJele Demeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeO³eeHevee®ee efMe#ekeÀ keWÀêer GHeeiece mHe<ì keÀje.
2) DeO³eeHevee®³ee efJeÐeeLeea keW Àefêle GHeeiecee®es JeCe&ve keÀje.
3) DeO³eeHevee®eer mebj®evee Je ìHHes ³ee®eer ®e®ee& keÀje.munotes.in

Page 78

786.6 meejebMe
9efMe#ekeÀ DeeefCe DeO³eeHeve ns efMe#eCe He×leer®ee keÀCee Deensle. DeO³eeHeve / efMe#ekeÀ ne meceepeeJej
ÒeYeeJe ìekeÀCeeje SkeÀ cenÊJeHetCe& J³eJemee³e Deens. efMe#ekeÀ yeeuekeÀe®³ee peerJeveeJej ceesþîee
ÒeceeCeele ÒeYeeJe ìeketÀ MekeÀlees. efMe#ekeÀe®es %eeve, keÀewMeu³e, Jele&ve, cetu³e, mebyebOe Òel³e#e Je
DeÒel³e#ejerl³ee efJeÐeeL³ee&bJej ÒeYeeJe ìekeÀerle Demeles.
9DeO³ eeHeveele efJeefJeOe ke=ÀleeR®ee meceeJesMe neslees. ®eebieues meb%eeHe vekeÀewMeu³e DeO³eeHeve ÒeYeeefJele
keÀjerle Demeles. efMe#eCee®es cegK³e keÀe³e& yeeuekeÀeme %eeve mebHeVe keÀjCes, lemes®e efJeÐeeL³ee¥He³e¥le
mHe<ìerkeÀjCeeÜejs DeeMe³e Je ceeefnlee r Heesn®eefJeCes ns Demeles.
9keÀesCeleener ®eebieuee efMe#ekeÀ SKeeÐee DeO³eeHeve He×leerMeer ye× vemelees. MeeUsleerue ®eebieues
JeeleeJejCe, MeeUs®ee ®eebieuee efJekeÀeme DeeefCe efMe#ekeÀe®eer lep%elee ³eecegUs ®eebieues DeO³eeHeve nesles.
9DeO³eeHevee® ³ee efMe#ekeÀkeWÀêer GHeeieceeHes#ee efJeÐeeLeea keWÀefêle GHeeiece efJeÐeeL³ee&me yengceeieea efJe®eej
keÀjC³ee®eer mebOeer oslees, efMe#ekeÀ efJeÐeeLeea Deeblejef¬eÀ³ee Jee{Jetve, efJeÐeeLeea efJe®eej ke=Àleer, ³eebvee
mJeerke=Àleer oslees.
9DeO³eeHevee® es SketÀCe efleve ìHHes Deensle. ³eele HetJe& -ke=Àleer ìHHee, Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ ìHHee, DeeefCe
Debeflece ke=Àleer ìHHee ÒeYeeJeer DeO³eeHeve ns DeO³eeHeve keÀewMeu³e Deeblejef¬eÀ³ee, cetu³e, Je=Êeer, DeeJe[
DeeefCe efMe#ekeÀ J³eeqkeÌleceÊJe ³eeb®³ee me ne³³eeves nesle Demeles.
6.7 mejeJe
Òe. 1 ³eesi³e GÊej efveJe[e
1) ®eebieues DeO³eeHeve DeO³e³eveeme õõõõõö keÀjles.
De) HejeJe=Êe ye) efveefMeOe keÀ) megefJeOee [) efveefce&leer
2) MeeUe ner õõõõõ ®eer íesìer Òeefleke=Àleer Deens.
De) osMe ye) meceepe keÀ) mebmke=Àleer [) Oece&
3) õõõõ DeeefCe õõõõ -ns DeO³eeHevee®es oesve GHeeiece Deensle.
De) efMe#ekeÀ keWÀêer efJeÐeeLeea keWÀêer ye) cegkeÌle Jeie& ye× Jeie&
keÀ) DeO³eeHeve, DeO³e³eve [) J³eeK³eeve, Mew#eefCekeÀ efmevescee
4) DeO³eeHevee®ee efJeÐeeLeea keWÀêerle GHeeiece ner õõõõõõö Òeef¬eÀ³ee Deens.
De) veepetkeÀ ye) efveefM®ele keÀ) ueJeef®ekeÀ [) leeþj
5) õõõõõ ne ìHHee Jeie& DeO³eeHevee®ee Deens.
De) efveef<¬eÀ³e ye) Deeblejef¬eÀ³eelcekeÀ keÀ) Deke=ÀleerMeerue [) ke=ÀleerMeerue / me ef¬eÀ³emunotes.in

Page 79

79Òe. 2 Lees[ke̳eele Gllej efuene.
1.DeO³eeHevee®eer J³eeK³ee efuene. DeO³eeHevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2.DeO³eeHevee®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
3.®eebieu³ee DeO³eeHevee®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.
4.DeO³eeHevee®ee efMe#ekeÀ -keWÀêer GHeeiec e mHe<ì keÀje.
5.DeO³eeHevee®ee efJeÐeeLeea -keWÀêer GHeeiece mHe<ì keÀje.
6.DeO³eeHevee® ³eecenÊJeHetCe& ìHH³eeb®eer ®e®ee& keÀje.
Òe. 3 ìerHee efuene.
1.DeO³eeHevee®eer keÀe³ex
2.®eebieu³ee DeO³eeHevee®es IeìkeÀ
3.DeO³eeHevee®eer mebj®evee
4.DeO³eeHevee®es cenÊJ e
6.8 meboYe&ûebLe
1) Heejmeveerme ve. je. (1987) efMe#eCee®eer leeefÊJekeÀ Je meceepeMeem$eer³e YetefcekeÀe, HegCes, vegleve
ÒekeÀeMeve.
munotes.in

Page 80

80IeìkeÀ -7
efMe#ekeÀe®es iegCe DeeefCe Hee$elee
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GodosMe
7.1 Heefj®e³e
7.2 HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ
7.2.1 HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®eer Hee$elee
7.2.2 HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es ietCe
7.3 ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ
7.3.1 ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®eer Hee$elee
7.3.2 ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es iegCe
7.4 ceeO³eefcekeÀ efM e#ekeÀ
7.4.1 ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀe®eer Hee$elee
7.4.2 ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀe®es iegCe
7.5 G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀ
7.5.1 G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀe®eer Hee$elee
7.5.2 G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀe®es iegCe
7.6 meejebMe
7.7 DeY³eeme
7.0GodosMe
Keeueer GodosMe ÒeeHle keÀjC³eeme legcner me#ece yeveeue
HetJe& ÒeeLeefce efMe#ekeÀe®es iegCe DeeefCe Hee$elee ³eeb®es DeekeÀueve keÀjCes efJeÐeeL³ee¥vee Meke̳e keÀjCes.
ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es iegCe DeeefCe Hee$elee veceto keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee¥vee meceLe& k eÀjCes.
ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀe®es iegCe DeeefCe Hee$elee ³eeb®eer DeekeÀueve#ecelee efJekeÀmeerle keÀjCes.
G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀe®es iegCe DeeefCe Hee$elee ³eeb®eer DeekeÀueve #ecelee efJekeÀefmele keÀjCes.munotes.in

Page 81

817.1Heefj®e³e
meneJ³ee efJeYeeieele leg cneuee DeO³eeHeve DeeefCe l³eeb®es JewefMe<ìîeeb®³ee DeeMe³eeefJekeÀjC³eele Deeuesues Deens. lemes®e legcner efJeÐeeLeea keWÀefêle Je efMe#ekeÀ keWÀefêle Jeie& DeO³eeHevee®³ee
JesieJesieUîee ceeiee&®ee DeY³eeme kesÀuee. meO³e efJeYeeie n e HetJe& ÒeeLeefcekeÀ, ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe
G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀ ³eeb®es iegCe DeeefCe Hee$elee ³eeb®³eeMeer mebyebefOele Deens.
DeO³eeHeve ns keÀþerCe keÀe³e& Deens DeeefCe keÀener efMe#ekeÀ ns keÀOeerner meeceev³e efMe#ekeÀeHes#ee
DeefOekeÀ ®eebieues efJekeÀmeerle nesT MekeÀle veener. leLeeHeer Leesj efMe#ekeÀ ns l³eeb®³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer SkeÀ
DeeJneveelcekeÀ DeeefCe HeesDeO³eeHeveeuee DeeHeues efJeÐee Leea DeeHeuee efJeDeeHeues %eeve Je keÀewMeu³e ³eeb®³eeMeer keÀceer osCes IesCes Demeles. l³eeuee efJe³ee®es meKeesue %eeve; Glmeen, keÀeUpeerJeent Je=Êeer, DeO³eeHeveeefJeleb$ee®es %eeve DeeefCe leªCe cegueeb®³ee peerJeveele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer leUceU ³eeb®eer DeefOekeÀ iejpe
Demeles. ³ee meJe& yeeyeeR®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeu³eeves Leesj efMe #ekeÀ meeHe[Ces keÀefþCe Deens ³eele DeeM®e³e&
Jeeìe³euee vekeÀes.
7.2 HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ
1les 8 JeDemeu³eeves ceeveJeeleerue yeg×er efJekeÀemee®eer ne c enÊJee®ee keÀeU Deens. DeMeeÒekeÀejs MeeUeHetJe& DeJemLee ns
yeeuekeÀemeeþer Demes Heefnues efþkeÀeCe Deens pesLes yeeuekeÀ l³ee®ee / efle®ee DeelceieewjJe GYeejlees. SkeÀ cetue
ns l³ee®es veeJe, l³ee®³ee Jemlet DeeefCe efce$eeb®es cenÊJe efMekeÀles. MeeUe HetJe& DeJemLesle Òel³eskeÀ cetue ns l³ee®es
efMe#ekeÀ Je menefJeÐeeL³ee¥Meer mebJeeo meeoe³euee efMekeÀles. efJeÐeeL³ee¥®³ee peerJeveYeje®³ee Òeieleer®³ee
Hee³eemeeþer ns®e meg³eesi³e mLeeve Deens. MeeUeHetJe& DeJemLesle cetue peer keÀewMeu³e DeeefCe %eev ee®ee efJekeÀeme
keÀjles l³ee®ee l³ee®³ee veblej®³ee peerJevee®³ee ûenCeMekeÌleer DeeefCe ÒeJe=Êeer peyejomle ÒeYeeJe Demelees.
menmee peer cegues yeeu³eeJemLesle efMe#eCe ÒeeHle keÀjleele leer DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀej®eer
meeceeefpekeÀ DeeefCe Deek eÀueve keÀewMeu³e ÒeeHle keÀjleele. ner cegues YeefJe<³eele DeefOekeÀ ue#e efou³eeefJevee
®eebieuee opee& DeeefCe keÀceer Jele&CetkeÀ mecem³ee oMe&efJeleele ³eentve DeefOekeÀ cnCepes HetJe& ÒeeLeefcekeÀ mLejeJej
KesUercesUer®³ee JeeleeJejCeele efMekeÀu³eec egUs ÒeeHle nesCeeN³ee DeelceefJeMJeemee®ee HeefjCeece ³ee cegueeb®ee
DeeoMe& J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀeme nesC³eele neslees.
’ceuee efJeÐeeL³ee¥®ee peerJeveele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer iejpe Deens DeeefCe l³eebvee iejpe
Demeuesu³ee DeeefCe l³eeb®³ee nkeÌkeÀeb®³ee meJe& mebOeer DeeefCe HeesnJeer Deens.“
`KejesKej®e yeeueefMe#eCeeleerue veeskeÀjeruee legcner DeveDeHesef#ele yeoueeMeer efkeÀleer ®eebieu³ee
ÒekeÀejs pegUJetve IesT MekeÀleele ³ee®eer i ejpe Demeles.'munotes.in

Page 82

827.2.1 HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®eer Hee$elee
NCTE vegmeej Hee$elee
50 ìkeÌkesÀ iegCeebmen ceeO³eefcekeÀ Meeueeble ÒeceeCeHe$e +G®®e ceeO³eefcekeÀ Meeueeble ÒeceeCeHe$e
HetJe& DeeefCe ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ ÒeefMe#eCe DeY³eeme¬eÀc e efkebÀJee ceeBvìsmejer efMe#ekeÀ ÒeefMe#eCe
efkebÀJee Early Childhood care and Education (ECCE) NCTE norms
2014 vegmeej Diploma in pre school efkebÀJee e-Education (DPSE)
veme&jer efMe#ekeÀ ÒeefMe#eCe (NTT) :
Jejerue meJe& DeY³eeme¬eÀce ns HetJe& ÒeeL eefcekeÀ efMe#eCee®³ee meJe& DebieeMeer efveie[erle Demetve les
ceguee®³ee meJee¥efieCe efJekeÀemeeJej peesj osleele. cenÊJeekeÀeb#eer efMe#ekeÀebvee yeeuekeÀe®ee YeeweflekeÀ, YeeJeefvekeÀ
DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀeme megKej nesC³ee®³ee DeO³eeHeve He×l eeRMeer Heefjef®ele kesÀues peeles. ns DeY³eeme¬eÀce
yengJ³eeHleer mJeªHee®es Demeleele DeeefCe ns yeeueefMe#eCee®es efme×eble DeeefCe He×leeR®es DeekeÀueve keÀªve
osleele.
yeeueefJekeÀemeeleerue HeoJeer (Bachelor Degree) :
yeeueefMe#eCe ns Flej DeO³eeH eve DeY³eeme¬eÀceemeejKes veener lej ³eesi³e efMe#eCeemen YeeJeer
efMe#ekeÀ ns Jeiee&le ³eMemJeer nesC³eemeeþer yengceesue %eeve DeeefCe DevegYeJe Deefpe&le keÀª MekeÀleele.
yeeueefJekeÀeme DeeefCe efMe#eCeeleerue HeoJeer ner l³eebvee l³eeb®³ee cetueebmeeþ er cetueYetle DeO³e³eve nslet DeeefCe
efJekeÀemeelcekeÀ cewuee®ee ìHHee mecepetve IesC³ee®eer Kee$eer osleele.
ner DeefOekeÀej He$es efMe#ekeÀebvee yeeuekeÀ cebefojeleerue lelHejlee DeeefCe YeeJeer Meeues³e ÒeeHleer ³eebvee
Heeefþbyee osCeejer keÀewMeu³ e ÒeOeeve keÀjleele. SkeÀ ye@®euej ef[ûeer yeeueefMe#ekeÀebvee ³ee iees<ìeR®es meceLe&keÀ
yeveefJeles pes yeeuekeÀe®³ee YeeJeer Meeues³e ³eMeemeeþer®ee Hee³ee cnCetve Meeues³eHetJe& efMe#eCee®eer efkebÀcele
peeCeleele.
efMe#eCee®es keÀe³e& keÀjC³eemeeþe r yejs®e ueeskeÀ yeesueeJeues peeT MekeÀleele Hejblet 5 Jeueneve cegueebmeesyele keÀe³e& keÀjC³eemeeþer efJeMescetueYetle DeekeÀueve#ece, Jele&CetkeÀefJemeb³ece, me=peveMeeruelee, #es$eeefJeyeeueefMe#ekeÀ DemeC³eemeeþer®es cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deensle. HetJe& ÒeeLeef cekeÀ efMe#ekeÀeves Demes ietCe efJekeÀmeerle
keÀjeJe³eeme nJes pesCeskeÀªve lees Jeiee&le ³eMemJeer nesF&ue DeeefCe efJeÐeeLeea peerJeveYejele ³eMemJeer nesleerue.
7.2.2 HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es ietCe
yeeueefMe#eCee®eer DeeJe[ :
efMe#eCe ns De mes #es$e veener keÀer p³eele keÀesCeerner ÒeJesMe keÀjeJee DeeefCe ³ee J³eJemee³eele ³eMemJeer
DeeefCe HeefjHetCe& JneJes. YeeJeer efMe#ekeÀebvee uenevecegueebvee efMekeÀJeC³eemeeþer®ee O³eeme nJee. ne Glmeen
cewoeveeJejerue ieceleerpeceleer®³ee HeefuekeÀ [s pee³euee nJee DeeefCe uenevecetueeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eeJej keWÀefêle
Jne³euee nJee.munotes.in

Page 83

83meb³ece DeeefCe efJeveesoer Je=lleer :
ueneve cegues ner Tpee& Je efpe%eemesves HeefjHetCe& Demeleele, HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀepeJeU Hegjsmee
meb³ece nJee Je l³eeuee Jeiee&le efJeveesoer Je=Êeer peesHeemelee ³ee³euee nJeer pesCeskeÀ©ve cegues efoJemeYej
DeY³eemeele iegbletve jenleerue.
me=peveMeeruelee :
efJeÐeeL³ee¥®³ee efJekeÀemee®³ee meÐeefmLeleerMeer Heeþeb®ee mebyebOe pees[leebvee ceeie&oMe&ve keÀjlesJ esUer
l³eebvee efMekeÀC³eeme ceole keÀjleebvee me=peveMeerueles®eer iejpe Demeles. HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀebveer Heeþ
efve³eespevee®ee DeJeuebye DeMee DeeMe³eeMeer keÀjeJee pesCeskeÀ©ve efJeÐeeL³eeb&vee mecepeCes megueYe nesF&ue.
DeO³e³eve KesU Je Fl ej DeO³eeHeve leb$ee®ee meceeJesMe cegueebvee efoJemeYej iegbleJetve Je keWÀefêle keÀ©ve
þsJelees.
mebJeeo keÀewMeu³e :
yeeueJe³eeleerue cegues ûenCeMeerue Demeleele Hejbleg DeO³e³eveeMeer les veJeerveHeCe Demeleele. HetJe&
ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀeuee ³e e ueneve DeO³ee³evek eÀl³ee&Meer l³eeb®³ee HeeleUerJe j mebJeeo meeOelee ³ee³euee®e nJee.
l³eeuee SKeeo peìerue efJeHeeuekeÀebvee Ðee³euee®e nJee pesCeskeÀ©ve les c egueeb®eer keÀeceefiejer Je mebHeeove HeeleUerMeer DeJeiele nesleerue.
mebJeeoecegUs HeeuekeÀebvee owvebefove peerJeveeleerue efMekeÀefJeC³eepeesies Òemebie DeesUKeC³eele Je cegueeb®³ee yeeuekeÀ -
cebefojeleerue lelHejlesuee GÊespeve osC³eeme ceole nesles.
ueJeef®ekeÀlee :
DeveHesef#ele HeefjefmLeleer efkebÀJee DeO³eeHeve YeejecegUs Deieoer meJee¥le ®eebieues HetJe& ÒeeLeefcekeÀ
efMe#ekeÀ meg×e efoJemeYej DeY³eeme¬eÀceeHeemetve otj peeT MekeÀleele. kegÀþu³eener Jeiee&meeþer Heeþ
efve³eespeve le³eej keÀjlee vee DeY³eeme¬eÀcelee veceto keÀjeJe³ee®³ee cenÊJee®³ee DeeMe³ee®eer DeeKeCeer keÀjCes
cenÊJee®es Demeles. HeCe lejermeg×e keÀener keÀener JesUsme meJeeslke=À<ì Heeþ efve³eespevemeg×e DeeHeu³ee
DeHes#esÒeceeCes Ie[le veener. DeMee JesUsme ueJeef®ekeÀ jenC³e eves leeCeleCeeJe keÀceer nesC³eeme Je iee[er
ªUeJej jenC³eeme ceole nesles.
efJeefJeOeles®es DeekeÀueve :
cegues ner JesieJesieUîee Iejebletve, JeeleeJejCeeletve DeeefCe HeeMJe&YetefcekesÀletve ³esle Demeu³eeves
efJeefJeOejbieer DeO³e³eve He×leeR®ee De Jeuebye kesÀuee peeJee. HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀeves ns HeÀjkeÀ mecepetve IesCes
iejpes®es Deens DeeefCe leodvegmeej efJeefJeOeebieer DeO³e³eve He×leerbmen keÀe³e& keÀjC³eeme lelHej DemeeJes
pesCeskeÀ©ve efJeÐeeL³ee&ves ieJe& mees[levee DeHesef#ele De O³e³eve nslet meeO³e kesÀuee Demeu³ee®eer Kee$eer JneJeer.munotes.in

Page 84

84DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es iegCe keÀesCeles?
2) HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es Del³eeJeM³ekeÀ iegCe keÀesCeles nJes?
7.3 ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ (6 les 12 Je³eesieì)
Yeejleeleerue ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe He×leer : ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ceguee®³ee 5 -6 JeHeg{s 4 -5 JeDemeles keÀejCes les yeeue Ûo³eele Je ceveele Jee®eve, efueKeeCe Je ieefCeleeÒeleer Òesce ªpeJeleele. ÒeeLeefcekeÀ
efMe#ekeÀ ns DeO³e³eve Je Deeepegyeepeg®³ee peiee®³ee ieg{les®ee jesceeb®e vegkeÀles®e MeesOet ueeieuesu³ee
efJekeÀmeveM eerue ceveeuee ceeie&oMe&ve keÀjleele.
Yeejleeleerue G®®e ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe -G®®e ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ns leerve Jecetue 10 -11 JeìHH³eele DeO³eeHeve ns DeefOekeÀ efJecetueYetle keÀe³e&¬eÀcee®ee meceeJesMe Demelees.
®eebieu³ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®³ee cenÊJeHetCe& iegCeebceO³es ÒesceUHeCee, Glke=À<ì meb Jeeo Je Jeie&
J³eJemLeeHeve keÀewMeu³e, Glmeen, cegueebÒeleer Je DeepeerJeve DeO³e³eveeÒeleer Òesce DeeefCe SkeÀ efveKeU efJeveesoer
Je=Êeer ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
DeeHeCe peerJeveele pemes efJekeÀefmele neslees lemeleM³ee DeO³e³evee®³ee iejpee yeo ueleele.
efMe#eCee®eer meg©Jeeleer®eer JeefJekeÀemeeþer®ee ìHHee þjleele. peieele ÒeJesMe keÀjCeeN³ee cegueebvee efmLejlee, DeeMJemLelee Je GÊespevee®eer
iejpe Demeles DeeefCe cnCetve l³eebvee SkeÀ ÒesceU Je keÀeUpeerJeent efMe#ekeÀe®eer iejpe Demeles.munotes.in

Page 85

857.3.1 ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®eer Hee$elee :
50… iegCeebmen G®®e ceeO³eefcekeÀ Meeues³e ÒeceeCeHe$e (HSC) efkebÀJee l³ee mecekeÀ#e DeeefCe je<ì^er³e
DeO³eeHeve efMe#eCe ceb[U (NCTE) ceev³eleeÒeeHle efMe#eCeeleerue oesve Jeefveefleve THeemeveer (efMe#eCe efJeYeeiee®es meb®eeuekeÀ DeefOekeÀejer) ³eeb®³ee Devegmeej ’ D.Ed.
DeY³eeme¬eÀce ueneve cegueebvee keÀmes neleeUeJes ³ee®es efJeMeskeÀesCeleener HeoJeer DeY³eeme¬eÀce osle veener. l³eebvee pej cegueeb®eer ceeveefmekeÀlee keÀUeueer veener lej les
l³eebvee Jeiee&le keÀmes neleeUt MekeÀleerue?“
je<ì^er³e DeO³eeHeve efMe#eCe ceb[Ue®³ee (NCTE) og©mleer efJeOes³ekeÀ 20 19 vegmeej HetJe&
ÒeeLeefcekeÀ les ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe G®®e ÒeeLeefcekeÀ les ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀeb®eer Hee$elee cnCepes 50…
iegCeebmen G®®e ceeO³eefcekeÀ Meeues³e ÒeceeCeHe$e (HSC) efkebÀJee mecekeÀ#e DeeefCe 4 Je(SkeÀeeflcekeÀ efMe#ekeÀ efMe#eCe keÀe³e&¬eÀce) (Integrated Teacher Education
Program) efkebÀJee
B.EL.ED. cnCepes®e Bachelor of Elementary Education (cetueYetle
efMe#eCee®eer HeoJeer) ne DeY³eeme¬eÀce legcneuee ÒeeLeefcekeÀ Meeues³e efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe
yepeeJeC³eemeeþer Òe efMe#eCe oslees Je me#ece keÀjlees. D.EL.ED (Diploma in
Elementary Education (cetueYetle efMe#eCee®eer HeoefJekeÀe) ne B.EL.ED. meeþer
®eebieuee He³ee&³e Deens. efMe#ekeÀ Hee$elee Hejer#ee TET60… iegCeebmen
7.3.2 ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es iegCe :
ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ ns Demes efJeMespeerJeve keÀewMeu³e efMekeÀefJeCes Demeles.
1) meb³ece DeeefCe ef®ekeÀeìer :
SkeÀ ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ Hegve: Hegve: Òe³elve keÀjC³ee®es ceesue peeC elees. ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ
leesHe³e¥le cegueeb®es efveefj#eCe keÀjlees Je l³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjlees peesHe³e¥le l³eeb®³ee ®esnsN³eeJejerue YeeJe ns
’Dees nes“ Heemetve lej `Dees, lej Demes keÀjlee legcner' ceO³es HeefjJeefle&le nesle veenerle. ³ee® ee HeefjCeece
KejesKej®e DeeM®e³e&pevekeÀ Demelees.
2) SkeÀ ÒeeceeefCekeÀ keÀeUpeerJeent Je=Êeer :
SkeÀ me®®ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ ne ceguee®eer yeg×er DeeefCe Mejerj ³ee oesIeebvee Heesyegìeb®³ee vee[îee yeebOeCes ns meg×e ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®³ee DeveskeÀ keÀe³ee¥HewkeÀer SkeÀ keÀe³e& Deens pes l³ee®e
meceefHe&keÀlesves kesÀues peeJes p³ee meceefHe&keÀlesves cegueeuee efueefnCes Je Jee®eCes efMekeÀefJeues peeles.
3) SkeÀ efJeMJeeme Ûo³e :
Ûo³eeHeemetve efMekeÀefJeCeeje SkeÀ ÒeeL eefcekeÀ efMe#ekeÀ peeCelees keÀer cegueeuee yeg×er®³ee
KegjekeÀeHes#ee keÀOeer keÀOeer SkeÀ ¢{ Deefuebievee®eer iejpe Demeles.
4) SkeÀ ngMeej efveefj#ekeÀ :
SkeÀ KejeKegje ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ peeCelees keÀer cegueebvee pej ³eesi³e YetefcekeÀe Je pe yeeyeoejer
efoueer lej les meJe&®e uegkeÀuegkeÀCeejs ueneve leejs yevet MekeÀleele. Òel³eskeÀ ceguee®eer efJeMesMeesOeu³eeefMeJee³e ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es MeesOekeÀe³e& Leebyele veener.munotes.in

Page 86

865) SkeÀ meJe&keÀeU DeO³e³evekeÀlee& :
SkeÀ ÒeeLe efcekeÀ efMe#ekeÀ ne meJe&keÀeU DeO³e³evekeÀlee& Demelees pees peeCelees keÀer ®egkeÀe keÀjCes Je
Hegve: Òe³elve keÀjCes ns HetCe&HeCes ³eesi³e Deens. ³ee®ee®e DeLe& DeeJneveelcekeÀ efJeÐeeL³ee¥veer l³eeb®³ee
Deejeceoe³ekeÀ efmLeleerletve yeensj He[eJes De eefCe ojjespe veJeveJeerve keÀewMeu³e efJekeÀefmele keÀjeJes.
6) Jeie&J³eJemLeeHeve keÀewMeu³e :
SkeÀ megefve³eesefpele ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ Jeie&J³eJemLeeHeve keÀewMeu³e peeCelees l³ee®eer / efle®eer
Jele&CegkeÀ meeefnl³eefHeìer ner KegHe meeN³ee Je mlet Je [eJeHes®eebveer Yejuesueer Demeles. leLeeHeer KejsKegjs jnm³e ns
¢{ DeeefCe megmebiele jenC³eele Demeles.
7) SkeÀ KejeKegje DeeJneve Jeerj :
SkeÀ ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ efJeMJeeme þsJelees keÀer cegues p³ee iees<ìerJej ef®elle mLeerj keÀjleele leer
keÀesCeleerner iees<ì les keÀª MekeÀleele. ³ee®ee®e DeLe& SkeÀ mece=× DeO³e³eve JeeleeJejCeele cegueebveer
DeeOeer®³ee Oe[îeele kesÀuesu³ee Hes#ee DeefOekeÀ ®eebieues keÀece keÀjC³eekeÀjlee l³eeb®³eeHeg{s melele DeeJneve
þsJeCes.
8) SkeÀ HeefjCeece# ece Deejmee :
Jeiee&le cegueebmeeþer ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ cnCepes SkeÀ Deejmee Demelees cegueebvee p³ee DeeJneveebJej
ceele keÀje³e®eer Demeles l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee ³eesi³e ÒeJe=Êeer DeeefCe efJeMJeeme HejeJeefle&le keÀªve
efMe#ekeÀ Goenj Ce Ieeuetve oslees.
9) ueJeef®ekeÀ :
SkeÀ ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ ne vesnceer®e Jeiee&®³ee efJeefMe<þ iejpee HetCe& keÀjC³eekeÀjlee
efve³eespeveHeeþ DeJeuebyeC³eemeeþer le³eej Demelees. ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ peeCeleele keÀer cegueeb®³ee vewmeefie&keÀ
efpe%eemesuee Òel³eskeÀ Heeþele KeleHeeCeer IeeueCes iejpes®es Deens.
10) cegue keÀmes Demeles ns ve efJemejCes :
KesUCes DeeefCe efMekeÀCes ³eeceO³es efkeÀleer cepee Deens ns ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ keÀOeerner efJemejle
veener. les cegueebvee Jeiee&le o jjespe KetHe meeN³ee JewefJeO³eHetCe& DeeefCe iegbleJeCetve þsJeCeeN³ee KesUkeÀj DeeefCe
DeO³e³eveHej #eCee®eer DeeefCe ke=ÀDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es keÀesCeles iegCe Demee³euee nJes?munotes.in

Page 87

872) ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®eer Hee$elee keÀe³e?
7.4 ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀ
Yeejleeleerue ceeO³eefcekeÀ Meeues³e He×leer :
ceeO³eefcekeÀ Meeues³e efMe#eCeele oesve JeceeO³eefce keÀ efMe#eCee®ee meceeJesMe neslees efvecve ceeO³eefcekeÀ mlej ne 14 les 16 JeefJeÐeeL³ee¥meeþer Deens. ³eele ÒeJesMeemeeþer G®®e ÒeeLeefcekeÀ Meeues³e efMe#eCe HetCe& DemeCes iejpes®es Deens.
³eele efJeefMe<ì efJeYeejleeleerue G®®e ceeO³eefcekeÀ Meeues³e He×leer :
Jeefj<þ ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeele G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®³ee oesve JemeeOeejCele: ceguee®³ee 16 J³ee JeefJeÐeeLeea efJeefMe<þ efJeiejpee ue#eele IesTve)
7.4.1 ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀe®eer Hee$elee (14 les 18 Je50… men BA / BSC / B.Com ®eer leerve JeHeoJeer efkebÀJee 55… men J³eJemLeeHeve, DeefYe³eebef$ekeÀer, mebieCekeÀMeem$e, leb$e%eeve, Mesleer, BBI,
DeewHeoJeeroj (B.Ed) .
je<ì^er³e DeO³eeHeve efMe#eCe ceb[Ue®³ee (NCTE) og©mleer efJeOes³ekeÀ 2019 vegmeej HetJe&
ÒeeLeefcekeÀ les ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe G®®e ÒeeLeefcekeÀ les ceeO³eefceke À efMe#ekeÀeb®eer Hee$elee cnCepes 50…
iegCeebmen G®®e ceeO³eefcekeÀ Meeues³e ÒeceeCeHe$e (HSC) efkebÀJee mecekeÀ#e DeeefCe 4 Je(SkeÀeeflcekeÀ efMe#ekeÀ efMe#eCe keÀe³e&¬eÀce) (Integrated Teacher Education Program)
efMe#ekeÀ Hee$elee Hejer#ee TET60… iegCeebmen.
7.4.2 ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀe®es iegCe :
HetJe& ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e ceeO³eefcekeÀ MeeUebleerue efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀJeC³eemeeþer DeeefCe
Òesefjle keÀjC³eemeeþer efJeMeskeÀener DeeJneves Demeleele Demes Demeues lejer efkeÀMeesjJe³eerve cegueeb®³ee keÀener efJeMesmecem³ee Demeleele. SkeÀ Leesj efMe#ekeÀepeJeU Demeuesues 10 iegCe Keeueer efouesues Deensle.munotes.in

Page 88

88O³es³eJe[s yevee :
legce®³ee keÀe³ee&uee FbOeve HegjJeC³ee®ee SkeÀ ceeie& cnCepes legce®es ÒeefMe#eCe Je efMe#eCe ®eeuet þsJee.
³eecegUs legcner legce®³ee #es$eeleerue meÐeefmLeleerleerue keÀue DeeefCe efJe®eejmejCeer®es veefJeve ceeie& ³eeb®³ee
efMeKejeJej jneue DeeefCe meesyele®e ³eecegUs legcner leepeeleJeevee ¢<ìerkeÀesve efìkeÀJetve þsJeeue DeeefCe
efMe#ekeÀ cnCetve legce®³ee J³eJemee³eeefJepegUJetve I³eeue.
legcner keÀe³e efMekeÀJeleele les peeCe tve I³ee :
ÒeeLeefcekeÀ Meeues³e efMe#ekeÀeHes#ee ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀ ne yengOee DeefOekeÀ efJeefMe<ì efJekeWÀefêle neslees. ieefCelee®³ee efMe#ekeÀeuee efyepeieefCeleeFlekesÀ®e ÒeYeeJeerHeCes ef$ekeÀesCeeefceleer Je ke@Àueke̳egueme
efMekeÀ Jelee ³ee³euee®e nJes DeeefCe Feflenemee®³ee efMe#ekeÀeuee yeouel³ee meceepe ÒeJe=Êeer meboYee&le DeeKeCeer
keÀjleevee efJeefMe<ì keÀeueKeb[ meceeefJe<ì keÀjlee ³ee³euee®e nJes. l³ee®eÒeceeCes efJeMesl³ee®³ee efJeÐeeL³ee&®³ee Jele g&CegkeÀefJenJeer DeeefCe l³eeJej Gleeje cnCetve JeeHeje³e®³ee ³eesi³e leb$ee®eer meg×e peeCe nJeer. cnCetve®e HetJe&
ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀemeeþer les l³eeb®es mJele:®es efMe#eCe ®eeuet þsJetve Demeleevee
pemes ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeeleerue HeoJ³egÊej HeoJeer efceUJeleebvee les efMekeÀJele Demeuesu³ee DeY³eeme¬eÀce DeeefCe
efJeJeemleefJekeÀ peerJeveeMeer pees[e :
pesJne legcner efkeÀMeesjJe³eerve cegueebvee efMekeÀJelee lesJne l³eeb®es Demes cnCeCes legce®³ee keÀeveeJej
menpe He[les. ’nîee®ee ceeP³ee JeemleefJekeÀ peerJeveele keÀOeer GHe³eesie nes Ceej Deens“? legcner pes
efMekeÀJeerle Deenele l³eele ceesþîee efJeÐeeL³ee¥vee iegbleJetve þsJeC³ee®ee meJeexÊece ceeie& cnCepes l³eebvee
meceHe&keÀlee oeKeJetve Ðee. pej legcner l³ee efMekeÀJeC³eeuee JeemleefJekeÀ peerJeveeMeer pees[t MekeÀeue DeeefCe
legcner pes efMekeÀJeerle Deenele l³eeuee KejesKej cegu³e Deens ns oeKeJetve Ðee. lesJne cegueebvee Òessefjle
keÀjC³eeleerue efMe#ekeÀeuee ³esCeejs De[LeUs legcner otj meeª MekeÀlee.
GÎsMe mHe<ì Demet Ðee :
efJeÐeeLeea, efJeMespeeCeleele keÀer l³eeb®³eekeÀ[tve keÀe³e DeHesef#ele Deens. SkeÀ ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe efMe#ekeÀ cnCetve
legce®³eemeeþer efJeMeslegce®³ee Demeuesu³ee DeHes#ee ³ee oesnesbyeeyele mHe<ì nslet Demet Ðee.
efMemle HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee JeeHeje :
ÒeeLeefcekeÀ Meeues³e efJeÐeeL³ee¥vee efMemle ueeJeC³eeHes#ee efkeÀMeesjJe³eerve efJeÐeeL³ee¥vee efMemle
ueeJeC³eemeeþer JesieUe ceeie& nJee Demelees DeeefCe ®eebieu³ee ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀebmeeþer Jeiee&Jej efve³eb$eCe
þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. efMemle DeeefCe DeO³e³evee®³ee He×leerJejerue veJeerve keÀuHevee ³ee melele
efJekeÀmeerle keÀªve efMekeÀJeu³ee p ee³euee nJ³ee. cnCetve yejs®emes efMe#ekeÀ ns keÀe³e&#ece leepesleJeeves
jenC³eemeeþer DeeefCe meÐe efmLeleeruee Oe©ve DemeC³eemeeþer melele®³ee DeY³eemee®ee ceeie& efveJe[leele.munotes.in

Page 89

89efJeÐeeL³ee¥Meer veeles pees[e :
meJeexlke=À<þ ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀ le s Demeleele pes efJeÐeeL³ee¥Meer mJele:uee pees[tve Iesleele. pesJne
legcner ns meeÐe keÀjleele lesJne legcneuee l³eebvee efMekeÀJeC³ee®eer l³eebvee Òesjerle keÀjC³ee®eer DeeefCe l³eeb®³ee
peerJeveeJej keÀe³ece®eer íeHe Hee[C³ee®eer mebOeer legce®³eepeJeU Demeles.
¢{ jne :
HetJe& ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ uenevecegueebmeesyele J³eJenej keÀjleevee ¢{les®³ee
cenÊJeeefJeefkeÀMeesj Je³eerve cegueebpeJeU HetCe& keÀjC³eemeeþer pesJne DeHes#eeb®ee SkeÀ ¢{ meb®e Demelees lesJne les
meJeexlke=À<þ keÀeceefiejer yepeeJeleele.
ueJeef®ekeÀ jne :
¢{lee DeeefCe ueJeef®ekeÀlee ns oesve efJejesOeer Hewuet Demeleele. legcner legce®³ee DeHes#eeb yeeyele pej
¢{ Demeeue, lej lesLes ueJeef®ekeÀles®es keÀe³e mLeeve? HeCe ns efJemeª vekeÀe keÀer legcner efkeÀMeesjJe³eerve
cegueebMeer mebyebOeerle Deenele pes DeÒel³eef#ele Demeleele. kesÀJne ¢{ DemeeJes DeeefCe kesÀJne ueJeef®ekeÀ DemeeJes
ns kegÀþuesne r ³eMemJeer ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀemeeþer cenÊJee®es keÀewMeu³e Deens. ueJeef®ekeÀ DemeCes iejpes®es
Deens keÀejCe Heeþ³eespevee efkeÀleerner keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀe{ueer iesuesueer Demeueer lejer HesHejJej
efueefnu³eeÒeceeCes®e meJe& keÀener nesF&ue Deme s Deefpeyeele vemeles.
HeeuekeÀebMeer mebJeeo meeOee :
SkeÀ efMe#ekeÀ cnCetve legce®eer, legce®es efJeÐeeLeea MeeUe DeeefCe HeeuekeÀebÒeleer yeN³ee®e peyeeyeoeN³ee
Demeleele. legcner legce®³ee efJeÐeeL³ee¥®es meJeexlke=À<þ efMe#ekeÀ keÀmes nesT MekeÀlee le ³eeefJekesÀuesueer Deens Hejbleg ns efJemeª vekeÀe keÀer l³eeb®³ee HeeuekeÀebmeesyele HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee mebJeeo meeOeCes ns
meg×e ®eebieu³ee efMe#ekeÀe®es SkeÀ cenÊJee®es Debie Deens. efkeÀMeesjJe³eerve cegueebvee ®eebieues efMe#eCe efceUeJes
³eemeeþer efMe#ekeÀ DeeefCe efJeÐeeL³ee¥®es HeeuekeÀ ³eeceO³es ceeskeÀUe mebJeeo DemeC³eemeesyele®e Òeiee{ Yeeieeroejer
DemeCes iejpes®es Deens. pesCeskeÀ©ve mecem³ee ®egìkeÀermejMeer megìt MekesÀue DeeefCe mebHeeoerle keÀeceefiejer ³ee si³e
ÒekeÀejs DeesUKeueer peeF&ue.
efJeOee³ekeÀ yevee :
SkeÀ efJeOee³ekeÀ ¢<ìerkeÀesve DemeCes ne SkeÀ ceeO³eefcekeÀ efMe#ekeÀe®ee SkeÀ cenÊJee®ee iegCe Deens.
DeeOeer veceto kesÀu³eeÒeceeCes legcner ®eebieues efkebÀJee JeeF&ì efoJeme DevegYeJeeue Deeef Ce JeeF&ì efoJemeeb®eer ceUYe
(meeJeueer) otj meejCes DeeefCe Heg{s peeCes Del³eble peªjer®es Deens DeLee&le ³eemeeþer legcneuee keÀe³ee&Òeleer
O³eeme DemeCes peªjer®es Deens.
mebHetCe& osMeYej mekeÌle jep³e DeeefCe mLeeefvekeÀ DeboepeHe$ekeÀeves DeO³ee Heve keÀe³e& ns HetJeeaHes#ee
DeefOekeÀ mHeOee&lcekeÀ yeveuesues Deens. cnCetve pesJne efMe#eCeeleerue mebOeer®ee HeeþHetjeJee keÀjleevee efkebÀJee
HetJe&ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e ceeO³eefcekeÀ MeeUe vesle=lJee®eer YetefcekeÀe JeþJeleevee SkeÀ efJeMesHeoJeer DeeefCe ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeeleerue ÒeceeCeHe$e legcneuee Flej efMe#ekeÀebHes#ee JesieUs oeKeJeC³eele
ceoleieej þª MekeÀles.munotes.in

Page 90

90DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ceeO³eefcekeÀ Meeues³e efMe#ekeÀe®³ee iegCeeb®eer ®e®ee& keÀje.
2) ceeO³eefcekeÀ Meeues³e efMe#ekeÀe®eer Hee$elee keÀe³e?
7.5 G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀ
G®®e efMe#eCe ns le=leer³e mleje®es efMe#eCe Demetve les Mew#eefCekeÀ HeoJeer yeneue keÀjC³eekeÀ[s
IesTve peeles. G®®e efMe#eCe p³eeuee ceeO³eefcekeÀesÊ ej efMe#eCe efkebÀJee le=leer³e mleje®es efMe#eCe cnìues peeles
lees ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe HetCe& kesÀu³eeveblej ³esCeeN³ee DeewHe®eejerkeÀ efMe#eCee®ee He³ee&³eer Debeflece ìHHee Deens.
SkeÀ Mew#eefCekeÀ HeoJeer ner efJeÐeeL³ee&ves G®®e efMe#eCe ³eMem Jeerefjl³ee HetCe& kesÀu³eeveblej yengOee
keÀe@uespe efkebÀJee efJeÐeeHeerþ mlejeJej yeneue kesÀueer peeCeejer Hee$elee Deens. ³ee mebmLee menmee efJeefJeOe
mlejeJej HeoJeer yeneue keÀjleele p³eeceO³es HeoJeer, HeoJ³egÊej DeeefCe [e@keÌìjsì ³eemen Flej Mew #eefCekeÀ
ÒeceeCeHe$e DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ HeoJeeR®ee meceeJesMe neslees.
G®®e efMe#eCeele DeO³eeHeve, mebMeesOeve, GHe³eesefpele keÀe³ee&®eer De®etkeÀlee meeOeCes (Goe.
JewÐekeÀer³e Je obleJewÐekeÀer³e keÀe@uespe) DeeefCe efJeÐeeHeerþe®es meceepeme sJee GHe¬eÀce ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
DeO³eeHevee®³ee #es$eele ³eeceO³es HeoJeerHetæ[& mlej Je HeoJ³egÊej mlej ³ee oesneW®ee meceeJesMe neslees.
kegÀþu³eener efJeefMe<ì HeoJeermeesyele Demeuesu³ee efJeMesmebYeeJ³e ceeuekeÀ Jeie& ne ìerkeÀelcekeÀ efJe®eejmejCeer Je efJeMueskeÀewMeu³e, ceeefnleer mee#ejlee, veweflekeÀ Deboepe, efveCe&³e IesC³ee®es keÀmeye, efueefnC³ee -Jee®eC³eeleerue
menpelee, m ecem³ee efvejekeÀjCe, keÀmeye DeeefCe cegkeÌle keÀuee Je efJe%eevee®es efJeMeeue %eeve ³ee iees<ìeR®³ee
HegjeJ³ee®eer ®ee®eHeCeer keÀjlees.
7.5.1 G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀe®eer Hee$elee :
keÀuee, JeeefCep³e, efJe%eeve, Jee*ce³e, keÀe³eoe, meceepe Meem$e, YeeefMe#eCe DeeefCe He$ekeÀeefjlee Je pevemebJeeo ®³ee MeeKeebmeeþer®es efMe#ekeÀ efJeÐeeHeerþ efveOeer Dee³eesieevegmeej
(UGC).munotes.in

Page 91

91De) mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ : Hee$elee
1.Yeejleer³e efJeÐeeHeerþeleerue mebyebefOele efJeHe×le Demeu³eeme Hee@F&vì mkesÀue ceOeerue meceJe=#e ÞesCeer) efkebÀJee DeefOeke=Àle HejkeÀer³e efJeÐeeHeerþeleerue
mecekeÀ#e HeoJeer.
2.Jejerue Hee$elee HetCe& keÀjC³eeJ³eefleefjkeÌle l³ee efJeÐee L³ee&ves je<ì^er³e Hee$elee Hejer#ee (NET)
(UGC efkebÀJee CSIR odJeeje meb®eefuele) efkebÀJee UGC odJeeje DeefOeke=Àle mecekeÀ#e Hejer#ee pemes
SLET / SET efkebÀJee efJeÐeeHeerþ efveOeer Dee³eesie efve³ece 2009 efkebÀJee 2016 DeeefCe l³eeleerue
JesUesJesUe rn e s C e e j e ro g © m l e e rp ³ e e Ü e j sl ³ e e b v e e NET / SLET / SET ceOetve JeieUues peeles
l³eeodJeejs p³eebvee Ph.D. HeoJeer yeneue kesÀueer iesueer / kesÀueer peeF&ue. p³ee GcesoJeejebveer 11 peguew
2009 HetJeea Ph.D. meeþer veeWo kesÀuesueer Deens l³eebvee l³eeJes U®³ee HeoJeer yeneue keÀjCeeN³ee
mebmLeeb®³ee GHe -keÀe³eos / efve³ece ³eevegmeej Demes GcesoJeej efJeÐeeHeerþ / keÀe@uespe / mebmLeebceOeerue
mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ efkebÀJee mecekeÀ#e Heoe®³ee Yejleer DeeefCe vesceCetkeÀermeeþer NET / SLET /
SET®³ee Het le&lesletve JeieUues peeles.
3.ìerHe : DeMee efJeÐeeMeeKeebleerue HeoJ³egÊej keÀe³e&¬eÀce p³eemeeþer UGC / CSIR odJeeje NET /
SLET / SET meb®eefuele kesÀueer peele veener l³eebvee NET / SLET / SET iejpes®eer veener
efkebÀJee UGC odJeeje DeefOeke=Àle DeMeer® eH e j e r # e ep e m e s SLET / SET.
ye) men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ : Hee$elee
mebyebOeerle MeeKesleerue Ph.D. HeoJeermen SkeÀ Glke=À<þ Mew#eefCekeÀ veeWoer.
55… iegCeebmen HeoJ³egÊej HeoJeer (efkebÀJee ÞesCeer He×le Demeu³eeme Hee@F&vì mkesÀue ceOeerue mecekeÀ#e
ÞesCeer)
efJeÐeeHeerþ, keÀe@uespe efkebÀJee DeefOeke=Àle mebMeesOeve mebmLee / GÐeesieeleerue mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀe®³ee
mecekeÀ#e Mew#eefCekeÀ / mebMeesOekeÀ HeoeJejerue DeO³eeHeve DeeefCe / efkebÀJee mebMeesOevee®ee keÀceerle keÀceer
Deeþ JeÒekeÀeMeves DeeefCe HeefjefMe<ì 11, lekeÌlee 2 ceOeerue efvekeÀkeÀ) ÒeeO³eeHekeÀ Hee$elee (De efkebÀJee ye)
De) i)mebyebOeerle MeeKesleerue HeoJeerOeejkeÀ DeeefCe SkeÀ K³eeleveece efJeodJeeve, G®®e opee&®es ÒekeÀeMeve
keÀe³e& UGC ®³ee ³eeoerleerue efve³elekeÀeefuekeÀeleerue keÀceerlekeÀceer 10 mebMeesOeve ÒekeÀeMeves
DeeefCe HeefjefMe<ì 11 lekeÌlee 2 ceOeerue efvekeÀHegjeJ³ee men mebMeesOeve keÀe³ee&le iegbleuesueer me¬eÀer³e J³ekeÌleer.
ii)mene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ / men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ / ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve efJeÐeeHeerþ / keÀe@uespeceOeerue
keÀceerle keÀceer 10 Je³eMemJeerHeCes ceeie&oMe&ve kesÀu³ee®³ee HegjeJ³eemen efJeÐeeHeerþ / je<ì^er³e mlejeJejerue mebmLee
³eeceOeerue mebMeesOevee®ee DevegYeJe
ye) i)SkeÀ megÒeefme× J³eeJemeeef³ekeÀ p³ee®³eepeJeU kegÀþu³eener Mew#eefCekeÀ mebmLesleerue (Jejerue De
ceO³es meceeefJe<þ vemeuesueer) mebyebOeerle MeeKesleerue Ph.D. HeoJeer Deens DeeefCe p³eeves uesKeermunotes.in

Page 92

92HegjJ³eemen mebyebOeerle MeeKesleerue %eeveele cenÊJeHetCe& ³eesieoeve efoues Deens Dee efCe p³ee®³eepeJeU
10 Je[) efJeÐeeHeerþeleerue Jeefj<þ ÒeeO³eeHekeÀ :
efJeÐeeHeerþeleerue ÒeeO³eeHekeÀeb®³ee ceev³eleeÒeeHle DeefmlelJeele Demeuesu³ee 10… He³e¥le®³ee
ÒeeO³eeHekeÀeb®eer Òel³e#e YejleerÜejs efJeÐeeHeerþele Jeefj <þ ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve vesceCetkeÀ kesÀueer peeles.
Hee$elee :
1.UGC ³eeoerleerue efve³elekeÀeueerkeÀeleerue G®®e opee&®³ee mebMeesOeve ÒekeÀeMevee®³ee ®eebieu³ee
veeWoermen SkeÀ K³eeleveece efJeÜeve l³ee MeeKesleerue Hegjsmes mebMeesOeve ³eesieoeve DeeefC e mebMeesOeve
osKejsKeerle iegbleuesueer J³ekeÌleer.
2.SkeÀ ÒeeO³eeHekeÀ cnCetve keÀceerle keÀceer 10 JeefJeÐeeHeerþ keÀe@uespe efkebÀJee je<ì^er³e mLejeJejerue mebmLeeceOeerue mecekeÀ#e ÞesCeer.
3.efveJe[ ner Mew#eefCekeÀ keÀeceefiejerJej DeeOeejerle nJeer, Jeefj<þ ÒeeO³eeHekeÀeHes#ee keÀceer HeoeJej vemeuesues
efkebÀJee keÀceerle keÀceer 10 Jele%eeb®³ee DevegketÀue HegvejeJeuee skeÀveeJej DeeOeeefjle efveJe[.
4.efveJe[ ner Heg{erue yeeyeeRJej DeeOeejerle nJeer. UGC ³eeoer®³ee efve³elekeÀeefuekeÀeleerue 10 Glke=À<þ
ÒekeÀeMeves, ceeieerue one JePh.D. HeoJeer, DeeefCe UGC efve³eceevegmeej mLeeefHele efveJe[ meefceleerMeer megmebJeeo.
7.5.2 G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀe®es iegCe :
1) GÊespekeÀ Mewueer :
DeekeÀue#e efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer efJ eveesoer Je=Êeer®ee JeeHej keÀjlees.
Òel³eskeÀ ÒecegKe cegÐeeuee DeLe&HetCe& meboYe& GoenjCe osTve yeUkeÀìer oslees.
efJeefJeDeO³e³eveeJej ue#e keWÀefêle keÀjlees les SKeeÐee®³ee peerJevee®ee keÀe³ece mJeªHeer Yeeie yevetve jenerue
DeeefCe MeeUeyeenîe peieele Hegvne Hegvne JeeHejues peeF&ue.
peeCetve IesC³ee®eer F®íe efJekeÀefmele keÀjlees.
efJeÐeeL³ee¥veer efMekeÀC ³eemeeþer Go³egkeÌle JneJes cnCetve JesU Ke®e& keÀjlees.
2)mHe<ìHeCes mebJeeo meeOeC³ee®eer #ecelee :
ceeefnleer mHe<ì, DeekeÀueveer³e He×leerves ceeb[lees.
%eeveeuee meesH³ee IeìkeÀeble ªHeeblejerle keÀjC³ee®eer keÀuee peeCelees.munotes.in

Page 93

93ceeefnleer SkeÀ$eerl eHeCes ceeb[lees.
efme×eble, lelJes DeeefCe DeeMe³eebvee J³eeJeneefjkeÀ GHe³eespeveebMeer efveie[erle keÀjlees.
GÎsMe GHeueyOe DeeefCe mHe<ì keÀjlees.
ÒeMveeb®eer Gllejs HetCe&HeCes DeeefCe cegkeÌleHeCes oslees.
DeefYeÒee³e efve³eceerleHeCes oslees Dee efCe DeMee He×leerves oslees keÀer, p³eecegUs efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀC³eeme
ceole nesF&ue.
efìkeÀeìerHHeCeer®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjlees.
3)meowJe lelHej DeeefCe megmebIeìerle :
meneceener, IeìkeÀ, DeeþJe[e DeeefCe efoJemeeb®³ee ke=ÀleeR®eer ³eespevee ke Àjlees.
GÎsMe, meboYe&ûebLemeg®eer, ie=nHeeþ, Òe³eesieMeeUe DenJeeue, vesceuesues keÀe³e&, Hejer#ee JesUeHe$ekeÀ,
efJeMesJeiee&le ³esTve efJeJeiee&leerue JesU HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee Je keÀe³e&#eceHeCes JeeHejlees.
megmebIeìerleHeCes meeojerkeÀjCe keÀjlees pesCeskeÀ©ve efJeÐeeLeea cepekegÀjeleerue mebyebOe peeCet MekeÀleele.
cegK³e keÀuHevee ÒekeÀmeg®eveeb®ee ÒeYee JeerHeCes JeeHej keÀjlees.
4)efJemebyebOeerle efJemebyebOeerle #es$eele yeebOeerue (meeefnl³e Jee®elees, ÒeeO³eeHekeÀeb®³ee meYeebvee npesjer ueeJelees)
l³ee #es$eeleerue menkeÀeN³eebMeer mebyebOe efìkeÀJelees (Mew#eefCekeÀ DeeJeejele DeeefCe yeensjmeg×e)
cenÊJee®³ee DeeMe³eeb®es meesoenjCe mHe<ìerkeÀjCe osT MekeÀlees DeeefCe Òeel³eef#ekeÀ osT MekeÀlees.
efJeefJeefJeOe efme×eble DeeefCe lelJeeb®es efJejesOeeYeeme DeeefCe HeefjCeece oMe&efJelees.
cenÊJeHetCe& JeemleJe DeeefCe DeeMe³eeb®eer DeY³eemee®³ee mebyebOeerle #es$eebMeer pegUCeer keÀjlees.
DeO³e³eve DeeefCe ue#eele jenC³eemegueYe JneJes cnCetve meejebMe He×leerves ceeb[lees.
5)KeUKeUlee Glmeen :
DeO³eeHeveeefJeefJe

Page 94

94DeO³e³eveeuee SkeÀ Deevebooe³ekeÀ DevegYeJe yeveefJelees.
meeceev³ele: peerJeveeÒeleer efJeOee³ekeÀ ¢<ìerkeÀesve yeeUielees.
ceeveJeer³eles®eer mJele:®eer JesieUer He×le efJekeÀmeerle keÀjlees.
efJeGÊespevee®ee JeeHej keÀjlees.
efMekeÀC³eemeeþer pes keÀe³e keÀje³euee nJes les efJeÐeeL³ee&ves keÀjeJes cnCetve SkeÀ HeeTue Heg{s peelees.
6)efJeÐeeL³ee¥ceO³es J³ekeÌleeriele ª®eer :
efJeÐeeL³ee¥®ee KejesKej®e Deeoj keÀjlees DeeefCe ner ceoleieej, keÀeUpeerJeent Je=Êeer oMe&efJelees.
l³eeuee / efleuee e fJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀC³eeme ceole keÀje³e®eer F®íe Deens ns mHe<ì keÀjlees.
efJeÐeeLeea Je l³eeb®ee iejpee mecepetve IesC³eemeeþer JesU keÀe{lees Je Òe³elve keÀjlees.
Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&meesyele J³ekeÌleerMe: keÀe³e& keÀjlees.
efJeÐeeL³ee¥meesyele J eiee&le Je Jeiee&yeensjmeg×e yeesuelees.
efJeÐeeL³ee¥vee mJele:®³ee ÒeMvee®eer Gllejs osC³eele ceole keÀjlees.
Jeie&ke=Àleer Je Jeiee&yeensjerue mecem³eeJejerue GHeosMeemeeþer efkebÀcele kesÀueer peeles.
7)HejmHej mebJeeo keÀewMeu³e :
efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpee peeCelees DeeefCe J³ekeÌleerMe: ÒeieleerJej ue#e þsJetve Demelees.
ke=Àleerle megOeejCee Je ceeie&oMe&veemeeþer efJeÐeeL³ee&®eer Òeefleef¬eÀ³ee Je DeefYeÒee³e ³eeb®ee JeeHej keÀjlees.
DeMeeefyokeÀ KegCee De®egkeÀHeCes Jee®elees Je mebJeeo meeOelee s.
Jeie& kesÀJne mebYe´ceele He[lees les peeCelees.
Jeiee&le lemes®e Jeiee&yeensj efJeÐeeL³ee¥Meer yeesueleevee l³eeb®³eekeÀ[s yeIelees -Òel³e#e vepejevepejerletve
JeemleefJekeÀ peeCe efomeles.
efJeÐeeL³ee¥veer HejmHejebvee mecepetve IesC³eemeeþer Òe³e lve keÀjlees.
YeeJeer DeO³e³eveeuee ÒesjCee osC³eemeeþer ³eMemJeer keÀeceefiejer®es iees[Jes ieelees.
8)ueJeef®ekeÀlee, me=peveMeeruelee, cegkeÌleHeCee :
meeojerkeÀjCee®³ee efJeefJeOe He×leer Je ceeie& JeeHejlees.
Òel³eskeÀ leeme ne keÀceerle keÀceer leerve efJeefJeOe ke=ÀleeRceO³es efJeYeeefpele keÀjlees.
JesieJesieUîee efJeÐeeL³ee¥meesyele pegUJetve IesC³eemeeþer ceeie& yeouelees.
veJeveJeerve DeeefCe JesieJesieUîee keÀuHevee DeOetveceOetve JeeHejlees.munotes.in

Page 95

95melele veJeveJeerve keÀuHevee, ceeie& Je He×l eeR®ee MeesOe Ieslees.
efJeDeO³eeHeve -DeO³e³eve ke=ÀleeR®eer ceeb[Ceer keÀjleevee mJeleb$e Mewueer DeeefCe keÀuHekeÀles®ee JeeHej keÀjlees.
9)þesme J³ekeÌleerlJe :
efJeÐeeL³ee¥Meer meJe&®e J³eJenejele SkeÀlee Je ÒeeceeefCekeÀlee yeeUielees.
kegÀþueerner ueHeefJeuesueer DeHes#ee vemeleevee meJe& efve³ece, keÀe³eos Je efJeMesDemelees.
efJeÐeeL³ee¥vee keÀeUpeerHetJe&keÀ v³ ee³e kesÀu³eeefMeJee³e efve³ece yeouele veener.
Jeie&Jeejer Je ®ee®eHeCeer keÀjleevee KetHe®e meeJeOeevelee Je v³ee³eefÒe³elee yeeUielees.
efJeÐeeL³ee¥meesyele®eer iegHlelee efìkeÀefJelees.
®egkeÀ Peeu³eeme leer efmJekeÀejC³ee®eer le³eejer þsJelees Je l eer ®egkeÀ veblej og©mle keÀjlees.
veJeerve efJeÐeeL³ee¥Òeleer meb³ece Je mecebpemeHeCee yeeUielees.
10)yeebefOeuekeÀer :
efMekeÀefJeC³ee®eer ÒeeceeefCekeÀ F®íe meÒeceeCe efmeodOe keÀjlees.
efMekeÀefJeC³eeuee meJee&le Heefnuee ÒeeOeev³e¬eÀce oslees.
keÀe³e& ³eesi³e nesC³eemeeþer l³eeleerue yebOeveeb®ee efmJekeÀej keÀjlees.
efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®eer Òeieleer, ³eMe Je iejpee ³eeb®eer ceeefnleer nesC³eemeeþer pes keÀjCes Meke̳e Deens les
keÀjlees.
megOeejCee keÀjC³ee®³ee nsletmleJe efJeÐeeLeea, menke Àejer Je meb®eeuekeÀ ³eeb®ee DeefYeÒee³e efceUefJelees.
ìerkeÀeefìHHeCeer Je met®evee nîee yeoueemeeþer®es efJeOee³ekeÀ ef®evn cnCetve efmJekeÀejlees.
efMekeÀefJeC³ee®³ee veJeveJeerve Je DeefOekeÀ ®eebieu³ee ceeiee¥®ee melele MeesOe Ieslees.
menkeÀeN³ee b®³ee efJekeÀemeemeeþer meJeexlke=À<ì keÀuHeveebceO³es menkeÀeN³eebvee menYeeie keÀ©ve Ieslees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) G®®e efMe#eCe efMe#ekeÀeuee efJe

Page 96

962) men³eesi eer ÒeeO³eeHekeÀe®eer Hee$elee keÀe³e nJeer?
7.6 meejebMe
efMe#ekeÀe®eer keÀe³e&#ecelee ner efMe#eCee®³ee opee&®eer SkeÀ ÒecegKe efveOee&jkeÀ Deens DeeefCe
keÀe³e&#ecelee ner SkeÀe®e JesUsme mebHeeove keÀjC³ee®eer yeeye veener. cnCetve®e ns i ejpes®es Deens keÀer
efMe#ekeÀeb®³ee mebHetCe& keÀejefkeÀoea ojc³eeve l³eebvee DeOetveceOetve melele efMe#eCe osCes.
HetJe&ÒeeLeefcekeÀ -2 les 6 JepeeT MekeÀleele -yeeueJee[er, DeebieCeJee[er, veme&jer, efkebÀ[veieeì&ve, Hues neTme, [s kesÀDej,
HetJe&ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀeves DeefOekeÀ meb³eceer Je Glmeener DemeeJe³eeme nJes.
ÒeeLeefcekeÀ MeeUsle efMe#eCe Jeie& J³eJemLeeHeve yeIeleele, meJe& efJeHeÀkeÌle cetueYetle keÀe³e&#ecelee®e veJns lej YeeJeefvekeÀ Je meeceeefpekeÀ peeCe meg×e efJekeÀefmele JneJeer
cnCetve ceole keÀjleele. ³eemeeþer yeN³ee®e efJemeeceeefp ekeÀ Je YeeJeefvekeÀ efJekeÀemeeMeer Òel³e#e mebyebOe ³esle Demeu³eeves efMe#ekeÀeb®es Jeiee&meesyele ¢{ yebOe
le³eej nesleele pes ³ee Je³eele efMekeÀC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deensle. ÒeeLeefcekeÀ Meeues³e efMe#ekeÀeves
DeefOekeÀ me=peveMeerue, ÒesceU Je Glm eener DemeeJe³eeme nJes.
Yeejleeleerue ceeO³eefcekeÀ Meeues³e He×leer -ceeO³eefcekeÀ Meeues³e efMe#eCeele oesve JeceeO³eefcekeÀ Je oesve Jene 14 les 16 JemebIeìerle Peeu³ee Deensle. Yeejleeleerue G®®e ceeO³eefcekeÀ Meeues³e He×leer -Jeefj<þ ceeO³eefcekeÀ
efMe#eCeele oesve Jemeg© nesles Je ceguee®³ee 18 J³ee Je/ Ssef®íkeÀ efJeefMe#ekeÀeuee cegueeb®es ceevemeMeem$e DeeefCe ®eebieues mebJeeokeÀewMeu³e ceeefnle DemeeJe³eeme nJes.
G®®e efMe#eCeele DeO³eeHeve, mebMeesOeve, GHe³eesefpele keÀe³ee&®eer De®egkeÀlee (Goe. JewÐekeÀer³e Je
obleJewÐekeÀer³e keÀe@uespe) DeeefCe efJeÐ eeHeerþe®³ee meceepemesJee ke=Àleer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. G®®e
efMe#eCe efMe#ekeÀe®es efJenJeerle.munotes.in

Page 97

977.7 DeY³eeme
Òe. 1 efjkeÀec³ee peeiee Yeje.
1.efMe#ekeÀ Hee$ele e Hejer#ee ner õõõõö ìkeÌkesÀ nJeer.
2.ueneve cegues ner õõõõ -Je õõõõ ves HeefjHetCe& Yejuesueer Demeleele.
3.HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ ne KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej õõõõö Ie[Jetve DeeCelees.
4.ojjespe®³ee peerJeveeleerue efMekeÀefJeC³eepeesies #eCe Dees UKeC³eele HeeuekeÀebvee õõõõö ceole
keÀjleele.
5.ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe meeOeejCele: ceguee®³ee õõõõö Je6.õõõõ -ns le=leer³e mleje®es efMe#eCe Demetve les HeoJeer yeneue keÀjC³eekeÀ[s veles.
Òe.2meefJemlej Gllejs od³ee.
1.G®®e efMe#eCe e fMe#ekeÀe®eer Hee$elee keÀe³e?
2.HetJe& ÒeeLeefcekeÀ Je ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®³ee Hee$elesleerue HeÀjkeÀ meebiee.
3.ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®es iegCe meesoenjCe mHe<ì keÀje.
4.HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®³ee iegCeeb®es JeCe&ve keÀje.
5.ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³ee fcekeÀ Je HetJe& ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀe®eer Hee$elee keÀe³e DemeeJe³eeme nJeer?

munotes.in

Page 98

98IeìkeÀ -8
efMe#eCee®eer YetefcekeÀe Je DeeJneves
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 ÒemleeJevee
8.2 mebkeÀuHevee
8.3 J³eeJemeeef³ekeÀ Jee{
8.4 J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee Je efMe#ekeÀe®eer Dee®eejmebefnlee
8.5 meb¬eÀceCe keÀeUeleerue efMe#eke Àe®eer YetefcekeÀe (efMekeÀJeCes (DeO³eeHeve) Je megefJeOee)
8.6 meejebMe
8.0GefÎ<ìîes
ne IeìkeÀ DeY³eemeu³eeveblej legcner Keeueerue yeeyeeR®es DeekeÀueve keÀ© MekeÀlee.
efMe#ekeÀeb®³ee YetefcekesÀefJeefMe#ekeÀeb®eer DeeJneve s mHe<ì keÀ© MekeÀeue.
J³eJemee³ee®eer mebkeÀuHevee meebiet MekeÀeue
J³eJemeeef³ekeÀ Jee{ mHe<ì keÀjeue
efMe#ekeÀe®³ee efMe#eCeemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀJeeoe®ee efJekeÀeme keÀmee keÀjeJee les mHe<ì keÀjeue
efMe#ekeÀe®eer J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee Je De e®eejmebefnlee®ee efJekeÀeme keÀMee ÒekeÀejs keÀjeJee nîee®es
mHe<ìerkeÀjCe Ðeeue.
efMe#eCe Je megefJeOee mebyebOeer meb¬eÀceCekeÀeUeleerue efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀjeue.
8.1 ÒemleeJevee
efMe#ekeÀe®es efMe#eCe ns OeesjCes, keÀe³e&He×leerMee r mebyebefOele Deens. ns efMe#ekeÀe®es %eeve, Je=Êeer
JeeieCetkeÀ Je k eÀewMeu³eebMeer efveie[erle Deens. efMe#ekeÀe®es efMe#eCe meceepeeceO³es efJemle=le ÒeceeCeele Je
Jeiee&ceO³es MeeUsle HeefjCeece keÀej keÀ efMekeÀJeC³eeMeer mebyebefOele Deens.munotes.in

Page 99

99efMe#ek eÀe®eer cegK³e YetefcekeÀe ner efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀC³eemeeþer ÒeJe=Êe keÀjCes, efMe#eCeeefJeefMekeÀCeeN³ee®³ee ceO³es DeeJe[ efvecee&Ce keÀjCes Je l³eeb®³ee ceOeerue efMekeÀC³ee®³ee Je=Êeer®ee efJekeÀeme keÀjCes
Deens. ns meJe& ³eesi³e efve³eespe ve, DeO³e³eve -DeO³eeHevee®es GHe¬eÀce Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee efkebÀJee ieìe -ieìeves
efMekeÀCeeN³eeb®³ee iejpesÒeceeCes le³eej keÀ©ve l³eeb®eer Òel³e#eele DebceueyepeeJeCeer keÀjCes ns iejpes®es Deens.
efMe#ekeÀeb®³ee YetefcekesÀ®es OeesjCeecegUs efJeÐ eeL³ee¥ceO³es keÀeuHeefvekeÀ, ÒeMve efJe®eejC³ee®eer,
DeeJneveelcekeÀ efJe®eej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee meg© nesC³eeme ceole nesles. efMe#ekeÀe®es ÒeefMe#eCe efMe#ekeÀ
efMe#eCeeceO³es cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. efMe#ekeÀeb®es efMe#eCe ns l³eeb®es %eeve melele DeÐe³eeJele
keÀjC³eemeeþer Je l³eeb®eer J³eJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³es meÐe HeefjefmLeleer vegmeej DeÐe³eeJele keÀjC³eemeeþer
iejpes®es Deens. DeO³eeHeve JeeleeJejCe efveefce&leer Mew#eefCekeÀ -keÀefjDej Jee{ nesC³eemeeþer efMe#ekeÀeb®ee
J³eeJemeeef³ekeÀ efJe keÀemee®es mJeªHe megOeejCes cenÊJee®es Deens.
nîee IeìkeÀebceO³es DeeHeCe J³eeJemeeef³ekeÀ Jee{, J³eeJemeeef³ekeÀ efveefleceÊee, efMe#ekeÀe®eer Dee®eej -
mebefnlee, meb¬eÀceCe keÀeUeleerue efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe nîee yeÎue ®e®ee& keÀjCeej Deenesle.
8.2 J³eJemee³ee®eer mebkeÀuHevee
J³eJemee³ee®es ªHeeblejCe ns DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe efJekeÀemeeÜejs, DeewHe®eeefjkeÀ iegCeJeÊeeÜejs,
efMe#eCe Je ÒeefMe#eCeeLeea Je Heefj#eeÜejs efvecee&Ce nesles. J³eJemee³e eHes#ee efJeMesHegjJeþîee®³ee nslet, Òel³e#e mesJee, Kee$eerMeerj YejHeeF&, ogmeN³eeb®³ee DeHes#ee efJejnerle J³eJemee³e ÒeeHleer
nîeeJej DeeOeejerle Deens.
leerve cegK³e J³eJemee³e Heg{erueÒeceeCes -
1) osJe-Oece& DeY³eeme
2) keÀe³eoe
3) DeewJ³eJemee³e MekeÌ leer®³ee efJeefJeOe mlejebÜejs opee& Jee{Jelees. ®e®e&ceOeerue cegK³e OeceexHeosMekeÀ ueeue
JesDeeefke&ÀìskeÌ®ej Je Flej meJe& J³eeJemeeef³ekeÀ mec eeve Deensle.
J³eJemee³eecegUs opee& Je meeJe&peefvekeÀ Òeefle<þeb®ee Deevebo Ieslee ³eslees. meJe&®e J³eeJemeeef³ekeÀ /
J³eJemee³eeceOetve G®®e Òeleer®es GlHeVe efceUle veener. l³eeb®³eeceO³es keÀener ÒeceeCeeceO³es meJe& Òeef¬eÀ³eceO³es
meceevelee ueH euesueer Deens.
J³eJemee³ee®eer GoenjCes -
1.FbefpeefveDeefjbie
2.HeÀecee&efmemì
3.vemexme Je efHeÀefpeefMe³eve
4.DekeÀeGìbìmedmunotes.in

Page 100

1005.veesìjerpe
6.JeefkeÀue
7.Mew#eefCekeÀ keÀesmexme
8.J³eeJemeeef³ekeÀ keÀesmexme
Òel³eskeÀ J³eJemee³e l³eeb®³ee opee& Üejs peyeeyeoejerves e fve³eesefpele kesÀuee peelees. ne J³eJemee³e
efve³ebef$ele keÀjCeejer keÀefceìer J³eJemee³ee®es HejJeeves Je l³eemeeþer Hejer#ee IesTve l³eeb®eer #ecelee, efve<þe Je
mejeJee®eer veweflekeÀ Dee®eejmebefnlee efveOee&efjle keÀjleele.
SvemeerìerF& ves efMe#e keÀemeeþer DeeoMe& Dee®eejmebefnlee le³eej kesÀuesueer Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ keÀue
mJee³eÊeleskeÀ[s Demelees. lees mJeleb$e yeveJelees. J³eJemee³eecegUs G®®e meeceeefpekeÀ opee& meceepeekeÀ[tve
ÒeeHle neslees. Glke=À<ì meeceeefpekeÀ keÀe³ee&cegUs ne opee & efceUlees. meJe& J³eeJemee³eeceO³es efJeMesle%e Je G®®e Òeleer®es keÀewMeu³e ÒeeHle Demeuesu³ee J³ekeÌleeR®eer iejpe Demeles. DeMee ÒekeÀej®³ee le%e
ueeskeÀebvee Ie[efJeC³eemeeþer lemes ÒeefMe#eCe HeoJeer Üejs l³eeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elesceO³es Jee{ keÀjlee
³esles. melele ÒeefMe#eCeecegUs l³eeb®es keÀewMeu³e DeÐe³eeJele nesC³eeme ceole nesles.
meJe& J³eJemee³eebvee MekeÌleer (Gpee&) Demeles. l³ee Gpex®ee GHe³eesie l³eeb®³ee meYeemeoebvee
efve³ebef$ele keÀjC³eemeeþer Je le%eeb®³e e #es$eebceO³es DeeJe[ efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees. nîee®ee
GHe³eesie J³eJemee³ee®eer OeesjCes efveefM®eleermeeþer neslees. lemes®e meYeemeoeb®es mebj#eCe Je le%eeb®es
mebj#eCeemeeþer neslees.
efMe#ekeÀeb®es efMe#eCe SkeÀ J³eJemee³e :
efMe#ekeÀe®es J³eJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe efMe#ekeÀeb®³ee Òeew{eb®³ee DeO³eeHeveeceO³es Je DeO³eeHeve
leb$eeceO³es l³eeb®³ee %eeveeceO³es ÒeeefJeC³e ÒeeHle keÀjC³eeme ceole keÀjles. efMe#ekeÀeb®³ee efMe#eCeeceO³es
efMe#ekeÀeb®es ÒeefMe#eCe ne SkeÀ cenÊJee®ee Ie ìkeÀ Deens. efMe#ekeÀeb®es ÒeefMe#eCe l³eeb®³ee DeO³eeHeve
J³eJemee³eeceO³es meceeefJe<ì DemeCeejs meJe& GHe¬eÀce ®eebieu³ee ÒekeÀejs neleeUC³ee®es DeÐe³eeJele %eeve Je
keÀewMeu³eeceO³es megOeejCee keÀjC³ee®es %eeve Je ceeefnleer osles. ÒeefMe#eCeeves efMe #ekeÀeb®ee DeelceefJeMJeeme
Jee{C³eeme ceole nesles. ÒeefMe#eCeecegUs efMe#ekeÀebvee veJeveJeerve mebkeÀuHevee Deelcemeele keÀjC³ee®eer Je l³eeme
J³eJemeeef³ekeÀ yeveefJeC³ee®eer mebOeer efceUles. efMe#ekeÀeb®es ÒeefMe#eCe ner meÐee®³ee efJe%eeve ³egieele l³eeb®es %eeve
DeÐe³eeJele þsJeC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ cnCetve cenÊJee®es Deens. lemes®e meeceeefpekeÀ yeoue veJe -veJeerve
leb$es ®eeuet Ie[ecees[er®eer ceeefnleer þsJeC³eemeeþer cenÊJee®es Deens.munotes.in

Page 101

1018.3 J³eeJemeeef³ekeÀ Jee{
J³eeJemeeef³e keÀ Jee{ cnCepes veJe -veJeerve keÀewMeu³es Je DevegYeJe DeeHeu³ee J³eJemee³e Je=×eRiele
keÀjC³eemeeþer melele efceUJele jenCes, mHeOex®³ee peieeceO³es efìketÀve jenC³eemeeþer melele veJeerve efMeketÀve
DeeHeues %eeve DeÐe³eeJele þsJeCes. melele metjef#ele keÀe³eosMeerj, #ecelesves keÀece keÀjC³ee®eer meJe³e Debieerke=Àle
keÀjCes cnCepes®e J³eJemeeef³ekeÀ Jee{ nes³e.
Òel³eskeÀ mìeHeÀ ceWyej l³ee®ee J³eJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme nesC³eemeeþer Jew³eeqkeÌlekeÀ efMekeÀC³ee®ee jepeceeie&
Deens lees l³ee®³ee Hejerv es J³eJemee³e Jee{ nesC³eemeeþer mJele: meJeexÊece Òe³elve keÀjerle Demelees.
DeeHeu³ee mebmke=Àleer efMekeÀCes (DeO³e³eve) ner DeeJe[ Deens. Hejbleg Òel³eskeÀeme DeO³e³evee®eer iees[er
vemeles.
Jew³eeqkeÌlekeÀ Jee{er®eer DeeJe[ ueeskeÀebvee ceole Je DeeO eej J³eJemeeef³ekeÀ ¢<ìerkeÀesve þsJetve keÀ© MekeÀles.
pes mJele:®es ÒeeJeerC³e megOee© Fef®íleele Je mJele:®es %eeve Jee{Jet Fef®íleele l³eeb®³eemeeþer
GHe¬eÀceeb®es ef[PeeF&ve (Dee³eespeve) kesÀues peeles.
8.3.1 cenÊJe :
J³eeJemeeef³ekeÀ Jee{erves l egcner melele legce®³ee J³eJemee³eeceO³es legcner me#ece jent MekeÀleele.
J³eJemee³e keÀjerDej (keÀejkeÀero&) ÒeieleerMeerue þsJeC³eemeeþer ner Jee{ melele ®eeuet jeefnueer Heeefnpes.
legce®³ee meceepeeme, ûeenkeÀeme, efieNneF&keÀeme J³eeJemeeef³ekeÀ mesJe e lelHejlesves osC³eemeeþer legce®es %eeve Je
keÀewMeu³es Je leb$es Jee{Jeueer Heeefnpesle. nîeecegUs legce®ee DeelceefJeMJeeme Je efJeMJeemeen&lee keÀeceeceO³es
efvecee&Ce neslees. legcner legce®³ee keÀce&®eeN³eebvee J³eeJemeeef³ekeÀ Jee{er®es ÒeefMe#eCe efou³eeme l³eeb®³ee keÀe³ee&ceO³es
osKeerue l³ee®³eeceO³es DeelceefJeMJeeme efvecee&Ce nesC³eeme efveefM®ele®e ceole nesles.
1) efJeMJeemeen&lee Je DeelceefJeMJeeme :
efMekeÀC³ee®eer keÀuee legcneme legce®³ee #es$eeceO³es veJeerve ¢<ìerkeÀesve osles Je l³ee #es$ eeceO³es
legce®ee le %eHeCee Jee{erme ueeieC³eeme ceole keÀjles.munotes.in

Page 102

1022) keÀe³e&#ecelee :
legcner veJeerve keÀewMeu³eeceO³es ÒeeJeerC³e efceUJeu³eeme l³ee #ecelesme keÀe³e&#ecelee Demes mebyeesOeues
peeles.
3) #eceles®ee ÒeYeeJe :
DeelceefJeMJeem e efJeMJeemeen&lesves ÒeeHle kesÀuesues %eevee®ee #ecelesJej ÒeYeeJe He[lees. nîeecegUs keÀceer
efJe4) vesìJeke&À :
vesìJeke&À Jew³eeqkeÌlekeÀjerl³ee peer ceeef nleer nJeer Deens leer MeesOeC³eemeeþer lemes®e nJeer Demeuesueer
ceeefnleer HegjefJeC³eemeeþer ceole keÀjles.
5) meÐe efmLeleer (Keep Current) :
meÐe efmLeleerceO³es Demeuesues %eeve peleve keÀ© les mJele:®ee opee& efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer
GHe³eesi eer Deens.
6) keÀefjDej O³es³e efme×er :
ns legce®³ee mebIeeme (team) uee O³es³e ÒeeHleermeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens.
7) DeefOekeÀ jespeieej :
legce®³ee keÀce&®eeN³eeceO³es mebÒesjespeieejemeeþ er ns O³es³e DemeCes iejpes®es Deens.
8.3.2 efMe#ekeÀe®eer J³eJemeeef³ekeÀ Jee{ :
efMe#ekeÀ J³eJemeeef³ekeÀ DeO³e³eve DevegYeJe keÀMee ÒekeÀejs Iesleele l³ee®ee HeefjCeece l³eeb®³ee
J³eeJemeeef³ekeÀ mejeJeeJej (practice) Jej neslees. efMe#ekeÀ l³eeb®eer J³eeJemeeef³ekeÀ Jee{ermeeþer men³eesie
keÀjle Demeleele. J³eJemeeef³ekeÀ Jee{er®³ee mene³³eeves efMe#ekeÀ l³eeb®eer keÀejkeÀero& (carrear) GpJeue
keÀjleele. nîee DeMee melele®³ee Òe³elveebcegUs efMe#ekeÀ l³eeb®³ee mJele:ceO³es Je Mew#eefCekeÀ J³eJemee³ee ceO³es
megOeejCee keÀjleele. nîeemeeþer efMe#ekeÀ HeefjmebJeeo Je keÀe³e&MeeUe ceO³es menYeeie IesTve veJe -veJeerve
leb$es, %eeve DeJeiele keÀ©ve mJele:me DeÐe³eeJele þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. leme s®e HeefjmebJeeo Je
keÀe³e&MeeUe efMe#ekeÀ mebMeesOeve Je ÒeefMe#eCe keÀjerle Demeleele. efMe#ekeÀ melele mJele:®³ee keÀeceeyeÎue
peeie©keÀ Je ef®eefkeÀlmekeÀ Demeleele. efMe#ekeÀ mJele:®³ee keÀeceeyeÎue FlejebkeÀ[tve cnCepes efJeÐeeLeea Je
Flej menkeÀejer efMe#ekeÀebkeÀ[tve DeefYeÒee³e (feedback) Iesle Demel eele. ner efMe#ekeÀe®eer J³eJemeeef³ekeÀ
DeesUKe Deens.
efMe#ekeÀ meceepeeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJele Demeleele. efMe#ekeÀ GÐee®³ee efHe{er®es
Yeejlee®es vesle=lJe keÀjCeeN³ee Deepe®³ee cegueebvee peyeeyeoejerves efMekeÀJele Demeleele. efMe# ekeÀ cegueeb®es
meeceeefpekeÀ Je Mew#eefCekeÀ Je meeceeefpekeÀ %eeve Jee{JeC³ee®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejleele Je vesìeves lemes
Òe³elve keÀjleele. cenÊJekeÀeb#eer efMe#ekeÀe®eer HeefjCeecekeÀejlee Je ef®ekeÀlmekeÀHeCee l³eeb®eer J³eJemeeef³ekeÀ
DeesUKe HeìJetve oslees. OeesjCeebceO³es megOeejCee keÀ©ve DeeHeCeeme nJee Demeuesuee efMe#ekeÀeb®es ceevekeÀmunotes.in

Page 103

103(standard) mecepetve Iesleues Heeefnpes. efMe#ekeÀe®³ee DeO³eeHevee®es ceevekeÀ (standard) ns
leeÊJeerkeÀ ¢<ìîee l³eeb®³ee DekeÌkeÀue ngMeejer Je uesKeer efkebÀJee íeHeerue keÀeieoHe$eeJej DeeOeeefjle (paper
based) Deens.
8.3.3 efMe#ekeÀeb®es J³eJemeeef³ekeÀ DeO³eeHeve keÀewMeu³e (Professional skill as a
Teacher) :
nîee #es$eeceO³es ³eMemJeer nesC³eemeeþer efMe#ekeÀeves Dee³eg<³eYej melele efMekeÀle jee fnues Heeefnpes.
nîee Mew#eefCekeÀ #es$eebceO³es efMe#ekeÀeb®es efMekeÀCes ns keÀe@uespeceOetve, efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve, l³eeb®³ee melele®³ee
mejeJeeceOetve, Flejeb®³ee GHeosMeeÜejs Je nîee J³eJemee³eeleerue Flejeb®³ee efveefj#eCeeÜejs Deelcemeele keÀ©
MekeÀl ees. Mew#eefCekeÀ #es$eebceO³es Hemejuesu³ee DemebK³e J³eJemeeef³ekeÀ mebmLeebceOetve DeJeueeskeÀve keÀ©ve
efMe#ekeÀ cnCetve l³eeb®es J³eJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³eeceO³es menpe Jee{ keÀ© MekeÀlees.
8.3.4 J³eJemeeef³ekeÀ Jee{ -³eespevee / efve³eespeve :
melele®³ee efMe#eCeeletve efMe#ekeÀ l³eeb®³ee iejpee HetCe& keÀjerle Demeleevee efMe#ekeÀ l³eeb®eer
J³eJemeeef³ekeÀ yeebOeeruekeÀer l³eeb®³ee ³eespeveeb®³ee efJekeÀemeeÜejs keÀjerle Demeleele.
³eespevee Jee{er®ee cegK³e IeìkeÀ cnCepes efMe#ekeÀeb®³ee ³ees peves®eer OeesjCes Je Jeeefefve³ebef$ele keÀjCes nes³e.
O³es³e Je OeesjCeeb®es Òeefleefyebye ns efMe#ekeÀeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ DeO³e³evee®³ee iejpeeb®³ee DeeOeejeJej
Demeles.
efMe#ekeÀeb®³ee iegCeJeÊes®ee opee&®ee mebyebOe ne Òeel³eef #ekeÀ oMe&efJelees.
Mew#eefCekeÀ ³eespevee / efve³eespevee ceO³es MeeUe, Mew#eefCekeÀ ceb[U / mebmLee meeþer efJe®eej kesÀuesuee
Demelees.
efMe#ekeÀeb®³ee J³eJemeeef³ekeÀ Jee{er meeþer melele ÒeeO³eeHekeÀ -efMe#ekeÀ Je le%e meuueecemeuele keÀjle
Demelee le. nîeeceO³es JeeefkesÀuee peelees.
efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³eesiee®³ee ceeie&oMe&keÀ lelJeebvegmeej GodyeesOeve (Orientation)
keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve ns leªCe ÒeeO³eeHekeÀ / J³eeK³eeles nîeeb®ee opee& megOeejC³eemeeþer Je l³eeb®³eeceO³es
Debleie&le Je yeenîe peeieªkeÀlee ³esC³eemeeþer kesÀues peeles.
ner GefÎ<ìs meeO³e keÀjC³eemeeþer 144 leeme efkebÀJee ojjespe 6 leeme Demes 4 DeeþJe[s
GodyeesOeve (Orientatio n)keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve kesÀues peeles.
IeìkeÀ De : meceepe, JeeleeJejCe, efJekeÀeme Je efMe#eCe nîeeb®³eeceO³es ogJee meeOetve peeie=leer
efvecee&Ceemeeþer
IeìkeÀ ye : efMe#eCee®es leelJeerkeÀ DeefOe<þeve Yeejleer³e efMe#eCe He×le Je DeO³eeHeveM eem$e nîeeb®³ee
efJekeÀeme Je peeie=leermeeþer
IeìkeÀ keÀ : peeie=leer®es ñeesle (resource) Je %eevee®eer GlHeÊeermeeþermunotes.in

Page 104

104IeìkeÀ [ : J³eJemLeeHeve Je J³ekeÌleercelJe efJekeÀeme
Jeefjue IeìkeÀ J³eeK³ee l³eeb®³ee mJeYeeJeevegmeej Je iejpeebvegmeej Mew#eefCe keÀ HeeMJe&Yetceer®³ee
efJe®eej keÀ©ve þjefJeues peeleele. Mew#eefCekeÀ mìeHeÀ ceneefJeÐeeue³es ,DeO³e³eveeb®³ee He×leer Je DeO³e³evee®es
efJeefJeOe IeìkeÀ (topics) DeO³e³eveemeeþer efveJe[leele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) J³eJemeeef³ekeÀ Jee{ cnC epes keÀe³e?
2) J³eJemee³ee®eer GoenjCes Ðee.
3) J³eJemeeef³ekeÀ Jee{er®es cenÊJe keÀe³e?
4) efMe#ekeÀe®eer J³eJemeeef³ekeÀ Jee{er®ee Kegueemee keÀje.munotes.in

Page 105

1058.4 J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee Je efMe#ekeÀe®eer Dee®eejmebefnlee
Dee@keÌmeHeÀ[& ef[keÌMevejer vegmeej efveleerceÊee ns veweflekeÀles®³ee lelJeevegmeej J³ekeÌleeR®³ee JeeieCetkeÀ
efkebÀJee l³eeb®³ee GHe¬eÀce / neue®eeueer®es Jew%eeefvekeÀ ¢<ìîee efve³eb$eCe nes³e. cetu³es, efve³ece, ceevekesÀ
meoe®ejCe YeeJevee J³ekeÌle keÀjCes ns Meyo veweflekeÀles®³ee DeLee&meejKes Deens le. meÐee l³eeme meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer meg×e mebyeesOeues peeles. DeeHeCe pes keÀe³e& keÀjlees les ®eebieues keÀer JeeF&ì ns mecepetve IesC³ee®eer
mebJesovee cnCepes meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer nes³e.
J³eeK³ee : J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee ner efve³ece, lelJes nîeeb®³ee Meer efveie[erle Demetve ns efMe#ekeÀeb®eer
Dee®eej mebefnlee efve³ebef$ele keÀjleele.
8.4.1 mì^eF&keÀ Je ì^svkeÀer ®³ee celeevegmeej :
J³eJemeeef³ekeÀ efveefl eceÊes®eer Dee®eejmebefnlee ner mJekeWÀefêle mJe efveefce& le keÀuHeveeb®ee meb®e Je
Del³eeJeM³ekeÀ #eceleeb®eer lelJes efkebÀJee mJele:®es J³eJemeeef³ekeÀ meceeOeeve Je GÊece J³eJemee³eemeeþer Demet
MekeÀles.
p³eeJesUer efMe#ekeÀ, efJeÐeeLeea, HeeuekeÀ, meceepe Je G®®emebyebefOeleebMeer J³eJenej keÀjlees l³eeJesUer
lees DeO³eeHeve J³eJemee³ee®eer efveleerceÊee, lelJes, efve³ece meoe®ejCe nîee J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®³ee
ceeie&oMe&ve Hej meg®eveeb®es DevegkeÀjCe keÀjerle Demelees.
J³eeJemeeef³ekeÀ efveefleceÊes®es ceeHeob[ (parameter) ns meceepeeÒeceeCes JesUsvegmeej yeouele
Demeleele. ns efvemeiee&vegmeej ieleerMeerue Demeleele.
meceepee®³ee mesì -DeHe (efvecee&Ceevegmeej) meceepee®³ee veweflekeÀles®ee Deeke=ÀleeryebOe Je vecegves
yeouele Demelee le. nîee efþkeÀeCeer efveeflecelesmeeþer DeMeer keÀesCeleerner efveefM®ele DeMeer ceeie&oMe&veHej meercee
jsveweflekeÀlee efve³eb$eCeecegUs ceeveJepeeleerme KejsHeCee efve³ece, megOeejelcekeÀlee cetu³es Je ceeveJee®eer
Òeieleer ns HeÀe³eos n esle Deensle.
8.4.2 J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer iejpe :
mJele:ceO³es megOeejCee keÀjC³eemeeþer
mJele:®³ee meceeOeeveemeeþer
mJele:®eer JeeieCetkeÀ Je Jele&CetkeÀerme ceeie&oMe&veemeeþer
J³ekeÌleerceÊJeeme DeekeÀej osC³eemeeþer
efJeÐeeL³ee&meeþer mebkeÀuHevee, keÀuHevee efJemleejemeeþer
meceepe efJekeÀemeemeeþermunotes.in

Page 106

106J³eJemeeef³ekeÀ JeeleeJejCe megOeejCesmeeþer
J³eJemee³ee®es efve³ece Je lelJes DevegkeÀjCe keÀjC³eemeeþer
efMe#ekeÀer (HesMee) J³eJemee³ee®ee mevceeve Je ÒeeceeefCekeÀHeCee efìkeÀJetve þsJ eC³eemeeþer efkebÀJee
Jee{JeC³eemeeþer
cepetj / ®elegLe& ÞesCeer keÀce&®eejer Je J³eJemeeef³ekeÀ meceepe nîeeb®³eeMeer mevceevepevekeÀ J³eJenej
keÀjC³eemeeþer
meceepe Je efJeÐeeLeea nîeeb®³ee efJeDeO³eeHeve keÀewMeu³es , Òe@keÌìerkeÀue ceO³es vewHegC³elee nîeeb®ee G®®e ÒeceeCeele Mew#eefCekeÀ ÒeJeeme ceO³es
Òeefleefyebefyele nesC³eemeeþer.
8.4.3 J³eJemeeef³ekeÀ efveefleceÊee mebkeÀuHevee :
pej efMe#ekeÀekeÀ[s DeeoMe& O³es³e vemesue Je lees l³ee®³ee #ecelesceO³es DeeoMe &v e m e s u el e jl ³ e e v e s
ogkeÀeve ìeketÀve J³eJemee³e keÀjeJee.
mJele:®eer HeefjHetCe&lee mJe³eb -YeeJevee J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀeves mJele:®eer J³eJemeeef³ekeÀ
efveefleceÊee efJekeÀefmele keÀjeJe³eeme nJeer. efMe#ekeÀ ef®ebleveMeerue , veJeefvece e&Ce, mel³ee®eer keÀeme OejCeeje, Je
Òeieleermeeþer melele Òe³elve keÀjCeeje DemeeJee.
efMe#ekeÀ J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee cnCepes lees J³emeveeHeemetve cegkeÌle ÒeeceeefCekeÀ, Ye´<ìe®eej
keÀjCeeje vemeeJee. efMe#ekeÀ ne meceepe Ie[efJeCes Òeef¬eÀ³e s®ee efMeuHekeÀej Deens. Deepe®es efJeÐeeLeea GÐee®es
veeiejerkeÀ Deensle. les megmebmke=Àle DeeoMe& efvecee&Ce nesC³eemeeþer Òe³elve efMe#ekeÀeves peerJevecetu³es, mebmkeÀej,
®eebieueer efJe®eejOeeje mJele:ceO³es Deelcemeele keÀjC³eemeeþer melele Òe³elveM eerue jenCes efMe#ekeÀebmeeþer
DeeJeM³ekeÀ Deens. efMe#ekeÀebkeÀ[s met®eveeb®es %eeveeceO³es ªHeeblejCe keÀjC³ee®eer keÀuee DeJeiele DemeeJe³eeme
nJeer. efMe#ekeÀ efveefJeÐeeL ³ee¥ceO³es meceevelee þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meceeveles®eer yeerpe ueneveHeCeer®e efMe#ekeÀeves DeeHeu³ee
DeeoMe& Dee®ejCeeletve efJeÐeeL³ee¥ceO³es ªpeJeCes iejpes®es Deens.
8.4.4 J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee :
J³eJemeeef³ekeÀ ®eebieu³ee iegCeeb®es yebOeve
efJemle=le ®eebieu³ee lelJee®ee meb®e
HeÀkeÌle Mew#eefCekeÀ leb$e%eeveeJej efJeMJeeme ve þsJelee DeeoMe& lelJeeb®³ee efJe®eejmejCeeR®es
meceHe&CeeefJeefMe#ekeÀe®eer J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee ner Meyoeleerle Deens.
jefJebêveeLe ìeieesj -
DeeHeu³ee DeeoMe& peerJeveMewueer ceO³es ceeCemeeme Òel³eskeÀ JesUer mel³ee®es ÒekeÀìerkeÀjCe ns Debleie&le
Je yeefn&iele JewKeerkeÀ mel³e Deens.munotes.in

Page 107

1078.4.5 J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®es IeìkeÀ :
J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®es Ieìke À Heg{erueÒeceeCes -
efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe Je peyeeyeoejer
efMe#ekeÀe®eer keÀle&J³es Je keÀe³ex
efMe#ekeÀ HeefjDeeoMe& efMe#ekeÀeb®ee efJeMJeeme, cetu³es ³eeb®es DevegkeÀjCe
DeO³eeHev e J³eJemee³ee®³ee Deìer Je MeLeea ®es DevegkeÀjCe
8.4.6 efMe#ekeÀebmeeþer J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee :
J³eJemee³e, efveefleceÊee efMe#ekeÀebmeeþer HeÀej cenÊJee®eer Deens Je DeO³eeHeveemeeþer ef®eefkeÀlmekeÀ
Deens. J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee ef Me#ekeÀeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ Je J³eJemeeef³ekeÀ peerJeveeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe
yepeeJeles. efMe#ekeÀe®eer veweflekeÀlee efJeÐeeL³ee¥®³ee cetu³eceeHeveeceO³es Je met®evee osC³eeceO³es Je efve³eb$eCe
keÀjCeeN³eeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe efveYe eJeles. DeO³eeHeve ns lemes DeJeIe[ keÀe³e& Deens. les meesHes
keÀjC³eemeeþer Jeiee&ceO³es Je Jeiee&yeensj Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee veweflekeÀ GoenjCes osCes iejpes®es Deens. pesJne
efMe#ekeÀ DeO³eeHevee®³ee efmLeleer ceO³es Demeleele l³eeJesUer efMe#ekeÀebv eer veweflekeÀles®eer Dee®eejmebefnlee
mecepetve IesCes cenÊJee®es Deens.munotes.in

Page 108

108JejerueÒeceeCes efMe#ekeÀeves Jeiee&ceO³es efveHe#eHeCes me®eesìerves veweflekeÀ JeeleeJejCe ÒeeceeefCekeÀHeCes
efJeÐeeLeea Je menkeÀeN³eebMeer Je HeeuekeÀebefJeefMe#ekeÀeves l³ee®³ee ®eeefj$³eeefJemeb³ece, peyeeyeoejer, SkeÀlee Je peyeeyeoejer efJe8.4.7 J³eJemeeef³ekeÀ (peeCeerJe) peyeey eoejer Je efMe#ekeÀ :
efMe#ekeÀ ÒeeceeefCekeÀHeCes J³eJemeeef³ekeÀ peyeeyeoejer (peeCeerJe) keÀe³e&jle Demeleevee mebyebefOeleeb®eer
efJeÐeeL³ee¥®eer Jee{, efJekeÀeme Je DeO³e³eve peemleerle ÒeceeCeele Ie[tve Deeu³ee®es efometve ³esles. ÒeefMe#ekeÀ e®ee
MeeUsceO³es cegK³e nslet cnCepes efJeÐeeL³ee¥vee ³eesi³e ÒekeÀejs efMe#eCe osCes Je l³eeb®³eeceO³es peeCeerJe efvecee&Ce
keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee DeO³e³eveemeeþer peemleerle DeO³e³eve #ecelee efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀj CesDemelees.
8.4.8 efMe#eCeec eO³es veweflekeÀles®es leÊJe :
efMe#ekeÀeb®eer cetu³es Je veweflekeÀ leÊJes ne DeO³e³evee®ee Deelcee Deens. nîeeceO³es ®eej cetueYetle
cetu³es Heg{erueÒeceeCes -
1) Òeefle<þe
2) KejsHeCee
3) ÒeeceeefCekeÀHeCee
4) peyeeyeoejer (peeCeerJe) Je mJeeleb$³e
meJe& DeO³e³eve nîee veweflekeÀlesceO³es Dee{Utve ³esles. DeO³e³eve ns efMe#ekeÀ -efJeÐeeLeea mebyebOeer Je
l³eeb®es keÀe³e& nîeeceOetve osKeerue veweflekeÀlee DeeJeM³ekeÀ Deens.
veweflekeÀ DeO³eeHevee®eer JewefMe<ìîes :
veweflekeÀ DeO³eeHevee®eer JewefMe <ìîes Heg{erueÒeceeCes
1.veweflekeÀ efJeJes®eveemeeþer ke=Àle%elee
2.menevegYetleer
3.%eeve
4.leke&À
5.Oew³e&
6.Deeblej -Jew³eeqkeÌlekeÀ keÀewMeu³es
8.4.9 ®eebieu³ee efMe#ekeÀe®eer veweflekeÀlee :
efMe#ekeÀeves l³ee®eer me®eesìer, efveHe#eHeeleerHeCee Je veweflekeÀ J eeieCetkeÀ Jeiee&ceO³es þsJeueer Heeefnpes.
lemes®e efMe#ekeÀeves efJeÐeeLeea -HeeuekeÀ, menkeÀejer Je meceepeeMeer l³eeb®es veweflekeÀ Dee®ejCe ®eebieues þsJeues
Heeefnpes. efMe#ekeÀe®es mJe®eeefj$³e mJe®í ÒeeceeefCekeÀ, keÀe³eosMeerj meb³eceer, mece evelee , Kejs Je peyeeyeoejer
peeCeerJeHetJe&keÀ Demes Deme ues Heeefnpes.munotes.in

Page 109

1098.4.10 De) Dee®eejmebefnlee (Code of Conduct) :
keÀecee®³ee efþkeÀeCeer keÀce&®eejer Je keÀeceieejebveer l³eeb®eer veweflekeÀ keÀle&J³es ³eesi³e JeeieCetkeÀ, #eceeMeerue
Je=Êeer MeebleHeC es veweflekeÀles®es Dee®ejCe kesÀues Heeefnpes.
keÀe³e keÀjeJe³eeme nJes Je keÀe³e keÀjeJe³eeme vekeÀes nîee®ee Òel³e#eele efJe®eej keÀjeJe³eeme nJee.
keÀe³eosMeerj mebJesoveMeerueles®es Heeueve keÀjCes iejpes®es Deens. keÀe³eosMeerj HeCe mesJee MeLeeA®e sH e e u e v e
kesÀu³eeme Heg{s nesCeejs DemebleesveweflekeÀ Dee®eej mebefnles®es veweflekeÀ efve³ece ns DeewÐeesefiekeÀ mebmLee, meceepe, keÀejKeeves, MeeUe nîee
efþkeÀeCeer lemes®e meJe&$e ceeveJee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ Je me eceeefpekeÀ keÀe³ee&ceO³es ceeie&oMe&ve keÀjleele.
veweflekeÀ Dee®eej mebefnlee DeeblejmebyebOe ¢{ (®eebieues) þsJeC³eeme ceole keÀjles. peemleerle peemle
ueeskeÀebvee ®eebieueer veweflekeÀ Dee®eej mebefnlee Deelcemeele keÀªve l³eebvee mece=× Meebleleece³ ec e e i e e & v e s
peerJeve peieC³eeme mene³³ekeÀ Deens.
Mew#eefCekeÀ mebmLeebceO³es yengHe³ee&³eer, GHe¬eÀce jeyeJeC³eemeeþer veweflekeÀ Dee®eejmebefnlee Je leer®eer lelJes
Jew³eeqkeÌlekeÀ efjl³ee keÀece keÀjC³eemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ Deensle.
SkeÀ ceveg<³ e ÒeeCeer cnCetve cetueYetle mesJee osC³eemeeþer veweflekeÀ mesJee ceesþîee ÒeceeCeele DeeJeM³ekeÀ
Deens.
ceneefJeÐeeue³ee®³ee keÀe³e&mLeUer Dee®eejmebefnlee cnCepes keÀe³e&mLeU mesJee iejpes®eer Deens.
®eebieu³ee vesle=lJeemeeþer vesle=lJe veweflekeÀlee nJeer Deens.
efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀC³eemeeþer ÒesjCee Je megefJeOee meeþer DeO³eeHeve J³eJemeeef³ekeÀ veweflekeÀlee cenÊJee®eer
Deens.
8.4.10 ye) efMe#ekeÀebmeeþer veweflekeÀ Dee®eejmebefnlee :
8.4.11 mesJee veweflekeÀlee :
efMe#eCe ner ceeveJee®e er cetueYetle ceeveJeer mesJee Deens.
meceepeeceO³es peeie=leermeeþer efMe#eCe ne ueeskeÀeb®ee cegueYetle DeefOekeÀej Deens.
Mew#eefCekeÀ mebmLeebceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀHeCes Gpee& Je ñeesleeb®ee JeeHej keÀ©ve HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes
efMe#eCee® ³ee nkeÌkeÀ eb®eer DebceueyepeeJeCeer meÐee keÀjC³ee®ee Òe³elve peesjoejHeCes ®eeuet Deens.munotes.in

Page 110

1108.4.12 keÀe³e&mLeU veweflekeÀlee :
keÀesCel³eener keÀe³e&mLeUer ceie les Mew#eefCekeÀ Demees DeLeJee DeewÐeesefiekeÀ Deefnbmee ner veeMeeme
keÀejCeerYetle þjles.
Mew#eefCekeÀ mebmLesceO³es Òel³eskeÀeme p³eeuee / efleuee DeeHeues cele ceeb[C³ee®ee DeefOekeÀej Deens.
8.4.13 vesle=lJe veweflekeÀlee :
keÀeceeceO³es meg¢{ veeles mebyebOe efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ mebmLesceO³es meJee¥ceO³es meceevelesves
Jeeieues Hee efnpes. ne ceeP³ee ieìe®ee lees HejkeÀe DeMeer ieìyeepeer keÀjlee keÀecee ve³es Je leMeer ieìyeepeer
efometve Deeu³eeme JesUer®e Hee³eyebo keÀjCes iejpes®es Deens.
Mew#eefCekeÀ mebmLesceO³es DemebleesDeeHeuesHeCee®eer JeeleeJejCe efveefce&leer nesCes iejpes®es Deens.
peemleerle peemle Gpee& efceUefJeC³eeme mebIe (efìce) ceOeerue Òel³eskeÀeme melele ÒesjCeeoe³eer
JeeleeJejCee®eer efveleeble iejpe Deens.
J³eJemeeef³ekeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ meby ebOeeceO³es SkeÀ meercee jskeÀece keÀjCeeN³eeme l³ee®³ee keÀecee®eer Hees®eHeeJeleer Je l³eeme Hemebleer ceeve -mevceeve efouee Heeefnpes.
8.4.14 meeJe&peefvekeÀ peerJeveeceO³es veweflekeÀlee :
mecepetleoejHeCee Je peeie=leer ns DeeHeues meeJe&peefvekeÀ peerJeve efve³ebef$ele keÀjC³eeme ceole keÀjleele.
J³eJemee³e ne veweflekeÀles®ee yeUeJej Heg{s vesC³eeceO³es De[®eCe ³esle veener.
veweflekeÀlesves keÀþesj HeefjÞece keÀ©ve ceeueceÊee ÒeeHle keÀjlee ³esles cnCepes®e ’keÀþesj He efjÞeceeme
He³ee&³e veener“.
Deeveboer JeeleeJejCe SkeÀeûelee Jee{JeC³eeme ceole keÀjles.
jepekeÀejCe ns veweflekeÀles®³ee lelJeeb®³ee DeeOeejeJej DemeeJes.
8.4.15 DeO³eeHeve J³eJemee³e veweflekeÀlee :
DeO³eeHeve ner meJe& J³eJemee³eeb®eer peveveer Deen s.
FlejebHes#ee efMe#ekeÀebkeÀ[tve veweflekeÀ Dee®eejmebefnles®es Dee®ejCe ceesþîee mlejebJej meceepeeceO³es
Mew#eefCekeÀ mebmLeebceO³es DeHesef#ele Deens.
1986 ®es Mew#eefCekeÀ OeesjCe Heg{erue leerve ÒekeÀejs efMe#ekeÀeb®eer veweflekeÀ Dee®eejmebefnlee efve³ebef$ele
keÀjC³eeme meg®eefJeles.
1.Òeeslmeenve -ÒeefleyebOe
2.veweflekeÀ -mekeÌleer
3.keÀe³eosMeerj -ef¬eÀ³eelcekeÀmunotes.in

Page 111

1118.4.16 SkeÀ efMe#ekeÀ cnCetve Dee®eejmebefnlee :
SkeÀ efMe#ekeÀ cnCetve vescetve efouesues Mew#eefCekeÀ keÀe³e& ceie les DeO³eeHeve, Keepeieer efMekeÀJeCeer,
Òe@keÌìerkeÀue (Òeel³eef#ekeÀ) keÀesCel³eener DeY³eeme #es$eeleerue keÀe³e& efMe#ekeÀeves SkeÀeûelesves, ceve ueeJetve
melele kesÀues Heeefnpes.
efJeÐeeL³ee&®³ee nkeÌkeÀeb®ee Je Òeefle<þs®ee ceeve jeKeuee Heeefnpes. Jeiee&yeensj meg×e l³eebvee l³eeb®³eekeÀ[tve
keÀesCelesner ceeveOeve ve mJeerkeÀejlee l³eebvee ceeie&oMe&ve kesÀues Heeefnpes.
cetu³es Je Òeefle<þe nîeeb®eer keÀeme Oe©ve peieues Heeefnpes.
mebÒesceeveefmekeÀ meblegueve þsJetve jeefnues Heeefnpes.
DeeHeu³ee efMe#ekeÀer J³eJemee³ee®eer Òeefle<þe peesHeemeC³eemeeþer DeeHeu³ee G®®e meom³eebMeer mevceeveeves
menkeÀe³ee&ves, Òesceeves Jeeietve DeeHeu³ee Mew#eefCekeÀ mebmLes®eer Òee fle<þe keÀMeer Jee{sue nîee®ee efJe®eej
kesÀuee Heeefnpes.
GHe¬eÀcee®³ee keÀesCel³eener keÀce&®eeN³eeme keÀener lejer ®eebieues keÀjC³eemeeþer ÒeJe=Êe keÀjeJes.
®eebieu³ee keÀeceefiejermeeþer Òeeslmeenve Je JeeF&ì keÀeceefiejerme ÒeefleyebOe keÀjeJee.
mecepee l³eebveer ®egkeÀer®es keÀece kesÀu³eeme efkebÀJee yeskeÀe³eosMeerj keÀe³e& kesÀu³eeme l³eeb®³eeJej keÀe³eosMeerj
ke=Àleer efMe#ekeÀebveer keÀjeJeer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Dee®eejmebefnles®eer J³eeK³ee mHe<ì keÀje.
2) efMe#ekeÀebmeeþer veweflekeÀ Dee®eejmebefnlee mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 112

1123) efMe#ekeÀebmeeþer J³eJemeeef³ekeÀ veweflekeÀlee mHe<ì keÀje.
4) J³eJemeeef³ekeÀ veweflekeÀles®es mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
5) J³eJemeeef³ekeÀ veweflekeÀles® eer iejpe mHe<ì keÀje.
6) J³eJemeeef³ekeÀ veweflekeÀles®eer yeebefOeuekeÀer mHe<ì keÀje.
8.5 meb¬eÀceCe keÀeUeleerue efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe (efMekeÀJeCes (DeO³eeHeve) Je
megefJeOee)
8.5.1meb¬eÀceCe keÀeUeleerue efMe#ekeÀ cnC epes keÀe³e?
meb¬eÀceCe keÀeUeleerue efMe#ekeÀ ne efJeMesIesleuesuee Demelees. lees ceeO³eefcekeÀ MeeUsle efJeMesvesceuesuee Demele es. DeHebielJe Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥vee keÀMee ÒekeÀejs ®eebieu³ee mesJee osJet MekeÀlees l³eemeeþermunotes.in

Page 113

113DeMee efJeMesDeO³eeHeve keÀ©ve lees ceeie&oMe& ve keÀjle Demelees.
ceeO³eefcekeÀ (ne³emketÀue) ceOeerue MesJe쮳ee JeDeMee efJeÐeeL³ee¥vee Òeew{ mebmLeebMeer pees[tve l³eebvee jespeieej efceUJetve osC³eemeeþer ceole keÀjleele efkebÀJee
l³eebvee jespeieeje®es ÒeefMe#eCe efkebÀJee ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCee®eer mebOeer efceUJetve osC³eemeeþer meb¬eÀceCe
keÀeUeleerue efMe#ekeÀ Òe³elveMeerue Demeleele.
ogmeN³ee JeefJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&veemeeþer ÒeeOeev³e efoues peeles. DeMee ÒekeÀej®³ee efJeÐeeL³ee¥vee J³eJemeeef³ekeÀ
keÀe³e&¬eÀce, He³ee&³eer keÀe³e&¬eÀceebMeer pees[tve l³eebvee keÀecee®ee DevegYeJe meg×e efouee peelees.
8.5.2 meb¬eÀceCe keÀeUeleerue efMe#ekeÀ :
meb¬eÀceCe keÀeUeleerue keÀe³e&¬eÀceeÜejs cegK³e GÎsMe / O³es³e cnCepes efMe#ekeÀ Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee
efJeÐeeL³ee¥vee jespeieej efceUJetve osC³eemeeþer ceole keÀjerle Demeleele. pesCeskeÀ©ve DeMee efJeÐeeL³ee¥ceO³es
DeelceefJe MJeeme, megKeer YeeJevee Je meceepeeleerue DeeHeCe GlHeeokeÀ meYeemeo Deenesle ner YeeJevee ¢{
nesC³eemeeþer Dee³eespeve Demeles.
8.5.3 efMe#ekeÀe®eer yeoueleer YetefcekeÀe mecepetve IesCes :
meÐe mecekeÀeueerve efMe#ekeÀ HetJe&keÀeueerve þUkeÀ Ieìvee / Òemebie nîeeb®ee GHe³eesie efMe#ekeÀ
DeeHeuee ¢ef<ìkeÀesve, YetefcekeÀe, keÀle&J³es Je DeeHeu³ee J³eJemee³ee®es mJeªHe Je=×eRiele keÀjC³eemeeþer keÀjle
Demelees.
efMe#ekeÀeb®³ee DeO³eeHevee®eer le³eejer, DeO³eeHevee®ee mejeJe (practice) Feflenemee®es
DeO³eeHeve meÐe efmLeleer ceO³es keÀmes HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes keÀjlee ³esF&ue nîeemeeþer efMe#ekeÀ vesnceer keÀe³e&jle
Demelees. efMe#ekeÀeb®³ee YetefcekesÀ®ee Deeke=ÀleeryebOe ne Mew#eefCekeÀ mebmLee, efMe#eCee®es ceeO³ece, efMe#ekeÀe®es
ceeO³ece, ®e®ex® es mJeªHe, Meeblelee Je efMe#ekeÀe®³ee mebOeerMeer mebyebefOele Demelees.
8.5.4 Jeiee&leerue meb¬eÀceCe keÀeU :
Òel³eskeÀ Jeiee&ceO³es ojjespe GHe¬eÀce / ke=Àleer jeyeJeu³ee peeleele. Jeie& meb¬eÀceCe cnCepes
DeO³eeHevee®e³ee ceeie&oMe&veeKeeueer leemee rkesÀceO³es efJeÐeeLeea ieìe -ieìeves Demeleele. efkebÀyengvee efMe#ekeÀ
efJeÐeeL³ee¥vee Òel³eskeÀ GHe¬eÀcee®³ee MesJeìer Jeiee&ceO³es ieì le³eej keÀjC³eemeeþer meebieleele Je
meg©JeeleerHeemetve MesJeìHe³e¥le le³eejer keÀjJetve Iesleele. vesnceer oesve ke= Àleer / GHe¬eÀceeceOeerue pees JesU
Demeles leer efjkeÀeceer Demeles. meb¬eÀceCee®eer efve³eceevegmeej DeO³eeHeve Je mLeeHevee kesÀu³eecegUs efJeÐeeLeea
DeO³e³eve keÀ© MekeÀleele. keÀceerlekeÀceer ceeie&oMe&veeceO³es JeejbJeej efMe#ekeÀebvee cenÊJe osTve e fJeÐeeLeea
DeO³e³eve keÀjleele.munotes.in

Page 114

1148.5.5 meb¬eÀceCee®es cenÊJe :
SkeÀe ke=Àleer / GHe¬eÀceeceOetve ke=Àleer / GHe¬eÀceekeÀ[s DeO³eeHevee ceOeerue DeeJneveelcekeÀ Hewuet
Deens.
DeO³e³eve Òeef¬eÀ³es®es HeÀe³eos mecepetve IesC³eemeeþer cegueebveer DeO³e³e ve ¢<ìerkeÀesve mekeÀejelcekeÀ þsJetve
DeO³e³eve Òeef¬eÀ³ee Je keÀewMeu³es nîeeefJeDeejeceMeerj / DeesIeJeles Je ®eebieu³ee mejeJee®es Jeiee&leerue JeeleeJejCe DemeCes HeÀej cenÊJee®es Deens.
nîeecegUs e fMe#ekeÀ Je efJeÐeeL ³ee&ceO³es DeO³e³eve JeeleeJejCe efveefce&leer, me#ece, keÀe³e&#ece Je
mekeÀejelcekeÀ nesles.
Jeiee&leerue Deevebooe³eer JeeleeJejCeecegUs Jeiee&le JesUs®eer ye®ele nesles. nîee JesUs®ee GHe³eesie ®eebieues
DeO³e³eve nesC³eemeeþer DeO³ eHevee®³ee Òeef¬eÀ³esmeeþer, meg®evee osC³eemeeþer neslees.
efMe#ekeÀebveer l³ee®³ee efJeÐeeL³ee&vee mecepesue DeMee mJeªHeele meb¬eÀceCe keÀewMeu³es efMekeÀJeueer
Heeefnpesle.
pesJne efJeÐeeLeea SkeÀe ke=Àleer ceOetve ogmeN³ee Heg{erue ke=ÀleerkeÀ[s meb¬ eÀefcele nesle Demelees. l³eeJesUer
Jeiee&leerue Flej GHe¬eÀce / ke=Àleer®ee J³el³e³e neslee keÀecee ve³es.
8.5.6 meb¬eÀceCee®eer iejpe :
meb¬eÀceCe ner l³eeb®eer cegK³e mecem³ee vemetve l³eeb®³ee DeeJnebveevee keÀmee Òeeflemeeo ÐeeJe³ee®ee ns
cenÊJee®es Deens.
meb¬eÀceCe keÀeUeceO³es DeO³e³eve HeÀej cenÊJee®es Deens keÀejCe efJeÐeeLeea DeO³e³eveeJej DeJeuebyetve
Demeleele.
pej efMe#ekeÀebveer Òeiele DeO³eeHeve kesÀues veener lej meb¬eÀceCe keÀeU ne JesUkeÀe{tHeCee®ee þjsue.
me#ece meb¬eÀceCe ns DeO³e³ eve Jee{JeCeejs Deens.
me#ece meb¬eÀceCe ns JesUs®³ee ye®eleer yejesyej Jeiee&leerue JeeleeJejCe ns Meeble Je meb³eceer þsJeC³eeme ceole
keÀjles.
³eesi³e efoioefMe&le Òeel³eef#ekeÀ meb¬eÀceCe met®eveelcekeÀ JesU keÀceer keÀ© MekeÀles.
³eesi³e mejeJe Je ³eesi³e efve³eespeveerle Jeie& meb¬eÀceCe met®eveelcekeÀ JesU Jee{efJeC³eeme ceole keÀjles.
cnCetve ÒeJeener ³eesi³e meb¬eÀceCe ns Jeiee&leerue DevegketÀue DeO³e³eve JeeleeJejCe efveefce&leermeeþer cenÊJee®es
Deens.munotes.in

Page 115

1158.5.7 ÒeeLeefcekeÀ -ceeO³eefce keÀ MeeUsleerue meb¬eÀceCe :
8.5.7 De) ³eMemJeer meb¬eÀceCee®eer le³eejer Je meceLe&ve :
yengleskeÀ ÒeeLeefcekeÀ MeeUsleerue efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀ ceeO³eefcekeÀ keÀesCeleer MeeUe ®eebieu³ee opee&®eer
Deens nîeeb®ee GneHeesn keÀjleele. ceeO³eefcekeÀ MeeUe efveJe[er mebyebOeer efMe#ekeÀ -efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀ
meceeefJe<ì Demeleele.
ÒeeLeefcekeÀ ceOetve ceeO³eefcekeÀ ³eMemJeer meb¬eÀceCeemeeþer efJeÐeeLeea le³eej Demeleele. efJeÐeeL³ee&keÀ[s
Demeuesu³ee %eeve Je keÀewMeu³eeb®ee DeeOeejs Heg{erue mle ji e e þ C ³ e e m e e þ e rm e p p eD e m e l e e l e .
8.5.8 DeewHe®eejerkeÀ Je DeveewHe®eejerkeÀ meboYee&le :
efJeÐeeL³ee¥®³ee meb¬eÀceCe DevegYeJee mebyebOeele SkeÀcele veener. meb¬eÀceCee®es oesve Deeke=ÀleeryebOe
Deensle.munotes.in

Page 116

116DeewHe®eejerkeÀ MeeUe (MeeUs®³ee DeekeÀejevegmee j) efJeefJeOe efMe#ekeÀ, keÀe³ee&®eer Ievelee nîeevegmeej
DeveewHe®eejerkeÀ meeceeefpekeÀ -leguevee ÒeCeeueer :(efJeefJeOe ÒekeÀej®eer cegues, Je³emkeÀj, ³egJekeÀ, iejerye -
Þeerceble)
cegues SkeÀe #es$eeceO³es ³eMemJeer nesleele ®eebieues iegCe efceUJeleel e Hejbleg ogmeN³ee #es$eeceO³es efkebÀJee
oesvner Deeke=Àleer yebOeeceO³es G®®e iegCe efceUt MekeÀleerue®e Demes veener. ceeO³eefcekeÀ MeeUsleerue cegues vesnceer
MeeUs®³ee iegCeJeÊesyeÎue meleke&À Demeleele, ceeO³eefcekeÀ MeeUsleerue cegues efce$e pees[C³ eeceO³es YeeJevee -
efJeJeMe Demeleele. efkebÀyengvee les efce$eebpeJeU J³ekeÌle nesle Demeleele, HeeuekeÀ Je MeeUe nîeeb®³ee ceO³es
mebÒesHeeefnpes pesCeskeÀ©ve MeeUe Je HeeuekeÀ SkeÀef$eleHeCes cegueeb®³ee HeÀe³eÐeeb®eemeeþer me#eceHeCes keÀe³e& keÀ ©
MekeÀleerue. meb¬eÀceCe keÀeUeceO³es efJeÐeeLeea Flej ieìebkeÀ[tve DeeOeej (Support) efceUC³eemeeþer
Òe³elveeb®eer HejekeÀe<þe keÀjerle Demeleele. HeeuekeÀ ie=nHeeþ (Homework )meeþer mevceevepevekeÀ
DeeOeej (Support) keÀjerle Demeleele. ceeO³eefcekeÀ MeeUsleerue efMe#ekeÀ cegueebvee ³eMemJeer
meb¬eÀceCeemeeþer peemle ÒeceeCeele GHeueyOe Demetve les l³eebvee megefJeOee osC³eeceO³es meg×e Heg{s Demeleele.
Lees[ke̳eele cegueebve e DeeOeejemeeþer efMe#ekeÀ vesnceer GHeueyOe Demeleele. ceeO³eefcekeÀ MeeUsleerue
JeeleeJejCeeMeer pegUJetve I³ee³euee Je mekeÀejelcekeÀ mebyebOeemeeþer cegues le³eej Demeleele. efMe#ekeÀ l³eeb®eer
ceeO³eefcekeÀ mlejebJej ®eebieu³ee ÒekeÀejs cenÊJee®eer Ye tefcekeÀe efveYeeJele Demeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meb¬eÀceCee®eer iejpe mHe<ì keÀje.
2) meb¬eÀceCee®es cenlJe mHe<ì keÀje.
3) Jeie& meb¬eÀceCe cnCepes keÀe³e?munotes.in

Page 117

1174) ³eMemJeer meb¬eÀceCe Je DeeOeejemeeþe r ueeieCeejer le³eejer efJe8.6 meejebMe
efMe#ekeÀe®³ee efMe#eCeeceO³es efMe#ekeÀe®es ÒeefMe#eCe ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. efMe#ekeÀe®es
efMe#eCe ns efMe#ekeÀe®eer J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³es DeÐe³eeJele keÀjC³eemeeþer iejpes®e sD e e n s .
YetefcekesÀleerue efMe#ekeÀe®eer ³eespevee efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®eer ÒeMve efJe®eejC³ee®eer, DeeJneveebmeeþer Je
l³eeb®³ee efJe®eejmejCeer efvecee&Ceemeeþer HejJeeveieer osles.
efJeefJeOe mlejebceOetve efMe#ekeÀebceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ Jee{ Je opee& Jee{ nesle Demeles. meJe&
J³eJemee³eebceO³es (power) MekeÌleer Deens. J³eJemee³ee®eer keÀener JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes -
keÀewMeu³eeJej DeeOeejerle LesDejer (theoretical) %eeve
J³eJemeeef³ekeÀ mebIeìvee
keÀe³e& mJee³eleÊee
J³eJemee³e Dee®e ejmebefnlee Je veweflekeÀlee
G®®e opee& Je veHeÀe / G®®e HejleeJee
ueJeef®ekeÀlee
J³eJemeeef³ekeÀ Jee{ melele legce®³ee GÐeesieeceO³es þece jenC³eeme ceole keÀjles. nîeecegUs
DeelceefJeMJeeme, ÒeeceeefCekeÀHeCee Hele efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer HeÀe³eosMeer jD e e n s .
J³eeJemeeef³ekeÀ ³eespeveeb (plan) ®eeefJekeÀeme keÀ©ve efMe#ekeÀ l³eeb®eer yeebefOeuekeÀer pevceYej
melele J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe IesTve þsJele Demelees.
J³eJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee ner lelJes ceeie&oMe&ve Je veweflekeÀles®³ee efvekeÀJ³eeJemeeef³ekeÀ veweflekeÀlee ner DeO³eeHeveeceO³es ef®eefkeÀlmeskeÀlesmeeþer cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. DeeefCe ner
efMe#ekeÀeb®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ Je J³eJemeeef³ekeÀ peerJeveeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.
DeO³eeHeveeme eþer cenÊJee®eer ®eej cetu³es Heg{erueÒeceeCes -
KejsHeCe mel³elee
Òeefle<þe
ÒeeceeefCekeÀHeCee
mJeeleb$³e Je peyeeyeoejermunotes.in

Page 118

118efMe#ekeÀ mJele:me yejesyej keÀjC³eemeeþer Je mJe -meceeOeeve efceUJeC³eemeeþer J³eJemee³e veweflekeÀlee
Je veweflekeÀles®eer Dee®eejm ebefnlee nîeeb®ee efJekeÀeme keÀjerle jenlees. efMe#ekeÀ mJele:®eer JeeieCetkeÀ megOee©ve,
Dee®ej CemegOee©ve ,J³eeqkeÌlecelJe megOee©ve mJele:ceO³es mekeÀejelcekeÀ yeoue keÀjC³eeme Je J³eJemeeef³ekeÀ
meceeOeeve efceUefJeC³eemeeþer ceole neles.
efMe#ekeÀ Je efMe#ekeÀeb®es efMe#ekeÀ mJele:ceO³es peyeeyeoejer®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀ©ve Je efJeÐeeLeea,
HeeuekeÀ, meceepe, G®®eHeom³e Je J³eJemee³e nîeeb®³ee keÀle&J³ee®eer peeCe efvecee&Ce keÀ©ve J³eJemeeef³ekeÀ
efveleerceÊes®ee efJekeÀeme keÀ© MekeÀleele. Òel³eskeÀeves peerJevecetu³es ogmeN³eebme efMekeÀJeC³eeHes#ee mJele:ceO³es
peerJevecetu³es DebieerYetle kesÀu³eeme veweflekeÀles®ee efJekeÀeme ceesþîee ÒeceeCeeJej nesCes Meke̳e Deens.
meO³ee efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe yengGÎsefMe³e Deens. efMe#ekeÀ je pekeÀejCeer, meceepe,
ceneefJeÐeeue³eeleerue menkeÀejer, keÀce&®eejer, (keÀefceìer ceWyej) keÀe@uespeceOeerue G®®e Heom³e nîeeb®³ee
yejesyej l³eeb®³ee efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee Hee³eeJej GYee jenC³eemeeþer Je l³eeb®es mHe<ìHeCes
efmLejer keÀjCeemeeþer keÀece keÀjerle Demelees.
efMe#ekeÀ veweflekeÀles®³ee efJekeÀemeemeeþer meJee¥®ee menYeeie IesTve efJeÐeeL³ee&b®³ee DeO³e³eveeceOeerue
mecem³ee keÀceer keÀjerle Demelees. efMe#ekeÀ, meceepe, efJeÐeeLeea, nîee meJee¥veer veweflekeÀles®eer Dee®eejmebefnlee Je
veweflekeÀles®eer cetu³es, lelJes nîeeÒeceeCes meowJe Dee®ejCe kesÀu³eeme Dee®ejCe keÀjCeeN³ee®es Je Flejeb®es osKeerue
Dee³eg<³e megKekeÀj nesC³eeme efveefM®ele®e ceole nesF&ue. lemes®e DeeHeu³ee osMee®ee veweflekeÀ efJekeÀeme osKeerue
efveefM®ele®e nesF&u e.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) `efMe#ekeÀe®es efMe#eCe SkeÀ J³eJemee³e' mHe<ì keÀje.
2) J³eJemee³ee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 119

1193) Dee®eejmebefnlee mHe<ì keÀje.
4) J³eJemeeef³ekeÀ veweflekeÀlee Je efMe#ekeÀ ebmeeþer Dee®eejmebefnlee mHe<ì keÀje.
5) meb¬eÀceCee®eer iejpe mHe<ì keÀje.
6) ÒeeLeefcekeÀ Je ceeO³eefcekeÀ meb¬eÀceCe mHe<ì keÀje.
munotes.in

Page 120

120IeìkeÀ -9
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2
efJeYeeie 1 Je 2
IeìkeÀ j®evee :
9.0 Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2 ®eer GefÎ<ìs
9.1 ÒeemleeefJekeÀ
9.2 Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2 ÒekeÀej
9.0 Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2 ®eer GefÎ<ìs :
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1
MeeUsceO³es efMe#ekeÀebvee efJeefJeOe YetefcekeÀebvee meeceesjs peeC³eemeeþer ÒeefMe#eCe osCes.
DeY³eeme¬eÀcee yeensjerue mece=× DeO³e³eve DevegYeJee®eer mebOeer osCes.
MeeUs®³ee keÀe³ee&®ee (keÀecekeÀepee®ee) meceeJesMe keÀjCes Je iegCeJeÊee HetCe& efMe#e Ce efceUC³eemeeþer
GHe¬eÀce jeyeJeCes.
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2
Jele&ceeve HeefjefmLeleerceO³es ³eesiee ®eer O³es³e Je GefÎ<ìs DeO³e³eve keÀl³ee&me Heefj®e³e keÀ©ve osCes.
³eesie GHe¬eÀcee®es DeekeÀueve Je l³ee®ee ÒeYeeJe nîeemeeþer GHe¬eÀceeb®eer mebOeer osCes.
keÀe³e&jle Demeuesu³ee efJeefJeOe DeMeemekeÀer³e mebmLeevee efMe#eCe, mebIeìve, GHe¬eÀce Je meeceeefpekeÀ
ÒeYeeJe meeþer DeO³e³eve keÀl³ee&me ÒeefMe#eCe osCes.
Meeues³e DeY³eeme¬eÀceeyejesyej Demeuesu³ee efJeefJeOe J³eJemeeef³ekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®ee r ceeefnleer keÀ©ve osCes
Je nîee®ee YeefJe<³eeleerue ®eejer$e (career) efvecee&Ceemeeþer GHe³eesie mecepeeJetve osCes.
9.1 ÒemleeJevee
Òeel³eef#ekeÀ DeY³eeme¬eÀcee ojc³eeve Òeel³eef#ekeÀ keÀe³ee&®ee Yeeie cnCetve efJeÐeeL³ee&keÀ[tve oesve
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& keÀle&J³ee®eer DeHes#ee Demeles. l³eeme Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2 Demes
mebyeesOeues peeles.
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2 (PW I)
HetJe&ÒeeLeefcekeÀ, ÒeeLeefcekeÀ, MeeUebvee Yesìer osTve l³eeb®ee keÀe³ee&®ee DeY³eeme keÀ©ve legce®³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve efJemle=le DenJeeue efuene. (DenJeeueeceO³es mebmLes®eer Lees[ke̳eele ceeefnleer,
Heoeveg¬eÀceevegmeej l³eeb®es mebmLeelcekeÀ keÀe³e&, ¢ef<ìkeÀesve, O³es³es, Hee³eeYetle megefJeOee, DeY³eeme¬eÀce Je
DeY³eeme¬eÀce HetjkeÀ GHe¬e Àce nîeeefJe

Page 121

121Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2 (PW II)
Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&ves ³eesie keWÀê / DeMeemekeÀer³e Mew#eefCekeÀ mebmLee / J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe
keWÀê nîeebvee Yesì osTve l³eeb®³ee keÀe³ee&lcekeÀles®ee DeY³ eeme keÀ©ve ueies®e DenJeeue efueneJee.
(DenJeeueeceO³es mebmLes®eer Lees[ke̳eele ceeefnleer, mebmLeelcekeÀ GYeejCeer, O³es³es, OeesjCes, jeyeJeuesues
GHe¬eÀce, Je DeY³eeme¬eÀce nîeeb®ee meceeJesMe DemeeJee)
9.2 Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 Je 2 JeCe&ve
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1
Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&ves Òeel³eef#ekeÀ keÀe³ee&meeþer GHe¬eÀceeme Hemebleer ÐeeJeer Je GHe¬eÀcee®ee DeeOeej
IesTve ceeie&oMe&keÀ lelJeevegmeej DenJeeue le³eej keÀjeJee.
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 1 ©HejsKee / ceeieoMe&keÀ lelJes
1) meJe&meeOeejCe ceeefnleer :
MeeUs®es veeJe
HeÊee
GYeejCeer®es JeMeeUs®es mJeªHe : Devegoeveerle / efJeveeDevegoeveerle
cegues / cegueer / menkeÀejer efMe#eCe
HetJe& ÒeeLeefcekeÀ, ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ
Heoevegmeej J³eJemLeeHevee®es veeJe
mebmLes®ee ¢ef<ìkeÀesve, O³es³e, J³eJemLeeHekeÀ ceb[U
efMe#eCee®es ceeO³ece
MeeUs®³ee (efMeHeÌì) JesUe : JesUeHe$ekeÀ
SketÀCe efJeÐeeLeea mebK³ee
2) MeeUe Fceejle : (Hee³eeYetle megefJeOee)
SketÀCe #es$eHeÀU
SketÀCe Jeie& Keesu³ee
HeefjDeeceermeer Kees u³ee
mebieCekeÀ Òe³eesieMeeUe Keesu³ee
Jee®eveeue³e : SkegÀCe HegmlekesÀ, HegmlekeÀ efJelejCe, efve³elekeÀeueerve, Jee®eveeue³ee®eer GHe³eesefielee,
mesJee (Òel³eskeÀ cegÎe meefJemlej ®e®ee& keÀjeJeer.
KesUeb®es HeìebieCe : KesUe®es meeefnl³e, Debleie&le Je yeenîe KesU KesUCeejs KesUe®es ÒekeÀej Flej
mebyebefOele GHe¬eÀce (Òel³eskeÀe®es meefJemlej JeCe&ve keÀje)
mJe®ílee Keesu³ee / Deejesi³e Keesu³eemunotes.in

Page 122

122efJe%eeve Òe³eesieMeeUe : Òe³eesieMeeUsleerue GHekeÀjCes, efMe#ekeÀeb®es mHe<ìerkeÀjCe, efJeÐeeL³ee¥®es
ÒeeefJeC³e -meefJemlej GuuesKe keÀje.
3) Mew#eefCekeÀ (DeO³eeHeve keÀce&®eejer Je DeO³eeHeve ve keÀjCeejs keÀce&®eejer)
DeO³eeHekeÀ keÀce&®eejer mebK³ee (efJeefJekeÀce&®eeN³eeb®es DeY³eeme¬eÀcee J³eefleefjkeÌle ³eesieoeve Goe. efJeÐeeL³ee&meeþer mHeOee& Hejer#ee, efMe<³eJe=Êeer
Hejer#ee F.
keÀce&®eeN³eeb®es efJeMesJejeru e cegÐee®ee meefJemlej JeCe&ve keÀje lemes®e efMe#ekesÀlej keÀce&®eejer ue#eele þsJetve Heefnu³ee
cegdo³ee®es JeCe&ve keÀje.
4) keÀe³e& (ÒeMeemekeÀer³e)
kesÀuesues efJeYeeieer³e keÀe³e& cnCepes®e efJeefJeOe ceb[Us Je l³eeb®es keÀe³e& Lees[ke̳eele efue ne.
5) DeY³eeme¬eÀce HetjkeÀ GHe¬eÀce
1.KesUeb®eer (Debleie&le Je cewoeveer) MeeUebceOeerue mebK³ee
2.MeeUeb®ee efJeefJeOe mlejeJej mHeOee&lcekeÀ menYeeie
3.efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ mlejebJej efceUJeuesueer ye#eermes Je mevceeveef®evn
4.Sve.meer.meer. / mkeÀeTì Je ieeF&[ (GHe¬eÀce efveefM®ele keÀje)
5.meeceeefpekeÀ mesJee (GHe¬eÀce efveefM®ele keÀje)
6.cenÊJee®es efoJeme Je meCe meepejs keÀje. (GHe¬eÀce efveefM®ele keÀje)
7.Mew#eefCekeÀ menue / meHeÀj / menue efHekeÀveerkeÀ
8.Meeueebleie&le Je MeeUebveer Dee³eesefpele k esÀuesu³ee efJeefJeOe mHeOee& -JekeÌle=lJe, JeeoefJeJeeo,
ef®e$ekeÀuee, iee³eve, efYeÊeerHe$e (GHe¬eÀce efveefM®ele keÀje)
9.ieefCele, efJe%eeve, veeìîe efJe10.meceepekeÀe³e&
11.Meeues³e ceeefmekeÀe®³ee mJeªHeele ÒekeÀeMeve
12.efJeÐeeL³ee&m eeþer Je efJeÐeeL³ee&keÀ[tve keÀjceCetkeÀer®es keÀe³e&
13.mJe mebj#eCe GHe¬eÀce, ÒeLeceesHe®eej ÒeefMe#eCe
14.MeeUs®ee JeeÐeJe=bo
15.DevegYeJeer le%e J³ekeÌleeRvee efveceb$eCe
16.ÒeoMe&ve (ÒekeÀej ke GHe¬eÀce efJe17.Jeeef

Page 123

123Flej GHe¬eÀce GuuesKe keÀje
Goe. keÀeobyejer mejeJe Meeues³e mlejebJej Je yeenîe mlejeJej
6) keÀe³ee&ue³eerve veeWo :
keÀe³ee&ue³eerve veesboer Üejs DenJeeue
veeWoJener, npesjer Jener, mesJee HegmlekeÀ, keÀe[&me, peer.Deej. DenJeeue, mebkeÀefuele DenJeeue F.
7) meKeesue ce veve (Yesìer®ee ¢ef<ìkeÀesve cnCepes DevegYeJe Lees[ke̳eele)
Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2
Òel³eskeÀ DeO³e³eve keÀl³ee&ves ³eesie keWÀê / J³eJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe / DeMeemekeÀer³e mebmLeebvee Yesìer
osTve efouesu³ee ceeie&oMe&keÀ lelJeevegmeej efkebÀJee ye enîe ªHejsKeevegmeej mejeJeelcekeÀ GHe¬eÀce le³eej
keÀ©ve DenJeeue le³eej keÀjeJee.
ceeie&oefMe&keÀe / yeenîe©HejsKee vegmeej Òeel³eef#ekeÀ keÀe³e& 2
1) meeceev³e ceeefnleer (Lees[ke̳eele Fefleneme)
mebmLes®es / keWÀêe®es veeJe
HeÊee
mLeeHeves®es JeHeoeveg¬eÀceevegmeej J³eJemLeeHevee®eer veeJes
mebmLes®eer O³es³e OeesjCes Je ¢ef<ìkeÀesve
mebmLes®eer GefÎ<ìs
mebmLes®³ee MeeKee
2) mebmLes®ee efve³eesefpele SkeÀmebIe keÀe³ee&ue³eerve GYeejCeer
meom³eeb®eer mebK³ee (®esDejceve) (DeO³e#e) me®eerJe (me s¬esÀìjer) Kepeerveoej, efJeMJemle,
ÒeYeejer meom³e, mJe³ebmesJekeÀ F. efveOeer, mebmLeelcekeÀ efveOeer, GlHevee®ee ñeesle
3) Dee³eesefpele GHe¬eÀce :
Dee³eesefpele GHe¬eÀceeb®eer mebK³ee (mebmLes®³ee Deele ceO³es Je yeensj) l³eeb®eer GefÎ<ìs Je ieìe®³ ee
O³es³eebJej nesCeeje HeefjCeece meefJemlej efuene.
4) Dee³eesefpele DeY³eeme¬eÀce (³eesie keWÀê Je J³eJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe keWÀê)
DeY³eeme¬eÀce ojc³eeve keÀe³e&¬eÀceeb®³ee mebK³es®ee GuuesKe keÀje. HeÀer Je HeÀer ®ee efJeÐeeL³ee¥Jej
nesCeeje Heefj Ceece Lees[ke̳eele JeCe&ve keÀje.
5) meKeesue ceveve (legce®³ee Yesìer®ee ¢<ìerkeÀesve cnCepes®e legce®ee DevegYeJe) Lees[ke̳eele.
munotes.in